میل کوره «قیاسی» ثبت ملی شد

فیضی | شهرآرانیوز؛ تابه‌حال اگر گذرتان به جاده سیمان یا ابتدای جاده کلات افتاده باشد از دور حتماً میل کوره‌های آجرپزی به چشمتان خورده و بار‌ها و بار‌ها از عظمت و بلندی‌اش شگفت‌زده شده‌اید.

 

خوب است بدانید این هنر معماری ایرانی است که توانسته حدود یک قرن سرپا باشد. در منطقه ما چند میل کوره در جاده سیمان و انتهای بولوار بهمن کماکان پابرجاست.

 

حدود ۲ ماه قبل میل کوره آجرپزی قیاسی در انتهای محله بهمن و روستای گرجی به شماره ۳۲۸۴۲ ثبت ملی شد. در این شماره مطالبی درباره این میل کوره آمده است. ساختمان کوره آجرپزی قیاسی ازجمله کوره‌های آجرپزی ساخته‌شده در دهه ۱۳۴۰ ابتدای جاده کلات در شرق روستای گرجی قرارگرفته است. چرخ کوره آجرپزی قیاسی حدود ۴۰ چرخید تا اینکه در سال‌های اخیر به‌واسطه محدودیت‌های زیست‌محیطی و همچنین ورود کوره‌های ماشینی، متروک و بدون استفاده قرار گرفت. متأسفانه متروک ماندن این کوره آجرپزی مشکلاتی را هم برای شهروندان به وجود آورده است بعضی معتادان و کارتن‌خواب‌ها ساعاتی از وقت خود را در محدوده این کوره قدیمی سپری می‌کنند نهاد‌های دولتی و خصوصی ازجمله معاونت فرهنگی شهرداری می‌تواند از این بنای تاریخی استفاده بهتری ببرد. این مکان فرصت و ظرفیت هویتی است که می‌تواند گردشگران زیادی از همین شهر مشهد و البته مسافران خارج استان و کشور را جذب خود کند و به ظرفیت‌های گردشگری بیفزاید.

 

اگر بخواهیم مختصری درباره ویژگی این اثر تاریخی حرف به میان آوریم باید بگوییم آجر و خشت به‌عنوان مهم‌ترین عناصر معماری ایرانی در پیشینه معماری ما نقش ویژه‌ای دارد، مطالعات معماری در ایران نشان می‌دهد که کوره‌های آجرپزی از هزاره‌های قبل از میلاد تاکنون فرم‌ها و فناوری‌های مختلفی داشته‌اند ازجمله کوره‌های سرپوشیده مکشوفه در شهر کهن نیشابور، کوره‌های فضای باز در پیرامون شهر‌های خراسان در اواخر دوران قاجار و کوره‌های ساخته‌شده با دودکش‌های بسیار بلند از نمونه‌های بررسی‌شده هستند.

در بدنه میل یا دودکش کوره روی یک سنگ مرمری، پس از درج سوره مقدس «وان‌یکاد» به نام مالک کوره اشاره‌شده و عنوان «کوره آجر فشاری اسماعیل قیاسی» درج‌شده است.

 

جالب است بدانید ساختمان کوره‌های آجرپزی قدیمی شهر مشهد که تعداد آن‌ها به ۹عدد می‌رسد شامل دو بخش کلی هستند، بخش کوره و بخش میل یا دودکش که میل‌ها یا دودکش‌های کوره ارتفاعی بین ۵۰ تا ۶۰ متر دارند که از مسافت‌های دور مشاهده‌شدنی هستند. بخش اصلی کوره شامل یک فضای سرپوشیده دالان مانند است که بیشتر آن‌ها با پلان بیضی‌شکل به طول ۹۰متر و عرض ۲۵متر و ارتفاع متوسط دو و نیم متر به‌صورت چندین ریز فضا، مکانی برای چیدن خشت‌های خام و حرارت دادن آن‌هاست که به‌وسیله بازشو‌های کوچکی از بیرون امکان انتقال و خروج خشت‌ها را ممکن می‌کند همچنین یک فضای کم‌عرض در وسط این فضا تعبیه‌شده که صرفاً برای رساندن هوا و مدیریت تقسیم آن در ریز فضا‌های داخلی است. درگذشته سوخت بیشتر کوره‌ها نفت کوره یا مازوت بوده است که از طریق دریچه‌هایی از روی بام این سازه به داخل ریخته می‌شده است و بدنه این سازه به‌واسطه عایق بودن از خشت خام ساخته‌شده است که بدنه داخلی سازه به‌واسطه حرارت زیاد معمولاً به پوسته سختی تبدیل می‌شد و بدنه بیرونی آن همچنان خشت خام باقی می‌ماند.

 

بخش میل یا دودکش کوره یک سازه آجری استوانه‌ای شکل است که در پایین حدود ۱۰متر قطر دارد. قطر دهانه داخلی این استوانه که محل مکش دود و هدایت آن به بالاست حدود هفت متر قطر دارد و ارتفاع این سازه حدود ۵۰متر برآورد شده است و قطر دهانه بالایی این کوره نیز حدود دو متر برآورد می‌شود.

نمای ساقه میل این کوره با آجرچینی‌های انجام داده‌شده به چند قسمت تقسیم‌شده است با این توضیح که بخش پایینی از پایین تا زیر قسمت سنگ، کتیبه است. بالای این بخش تا زیر کتیبه آجری یا ا... یا ا... است و قسمت بعدی یا تاج میل نیز با نوعی آجرچینی شباهت زیادی به مقرنس چینی آجری پیداکرده است. بخش کوره با بخش میل یا دودکش از طریق یک مجرا و در فاصله ۷متری جنوب به آن متصل است و این مجرا با قطر ۷۰سانتی‌متر مسیر حرکت دود از داخل کوره به سمت دودکش و خروج از آن است. جالب است بدانید که تا پیش از ورود این کوره‌ها به ایران، ما به شکل سنتی آجرپزی می‌کرده‌ایم. به‌این‌ترتیب که وسط کوره آتش روشن می‌شده و خشت‌های آجر را اطرافش می‌چیده‌اند تا پخته شود. در اصطلاح به این نوع کوره‌ها، صحرایی می‌گفته‌اند. حدود سال ۱۸۸۵ میلادی فردی به نام هافمن کار ساخت کوره‌های جدیدی را آغاز می‌کند که به خاطر ایده ناب و بکرش، در آن سال‌ها برنده جایزه نوآوری می‌شود. اصل بنای کوره هافمن بیضی‌شکل است و ارتفاع دودکش آن کمتر از چیزی است که اکنون در ایران وجود دارد. حتی در برخی مناطق اروپا آن را به شکل صلیب می‌ساخته‌اند، اما همین‌که پای این کوره‌ها به ایران بازشده، اول‌ازهمه شکل آن از بیضی به دایره تغییر کرده تا فضای کمتری اشغال کند و بعد ارتفاع دودکش‌هایش بیشتر شده و قدری هم با معماری ایرانی تلفیق‌شده است تا این میل کوره‌های خارق‌العاده خلق شود. کوره هافمن فضایی پوشیده است با تقریباً ۲۶اتاق. آجرپز‌ها به این اتاق‌ها قمیر می‌گویند و خشت‌های خام را از یک جایگاه یا درگاه خاص، در آن می‌چینند و درش را گل می‌گیرند. سپس آتش را از سوراخ‌هایی که روی سقف تعبیه‌شده به قمیر‌ها می‌رسانند و بعد همه کار را می‌سپردند به خود کوره تا چند روز بعد آجر پخته تحویل بگیرند.