جمیع رعایای ممالک محروسه... | فرمان ناصرالدین شاه به میرزاهاشم، مجتهد «مشهد»، در سال ۱۲۶۵ قمری

دکتر رسول جعفریان - عضو هیئت علمی دانشگاه تهران | شهرآرانیوز؛ فرمان زیر از سوی ناصرالدین شاه خطاب به مجتهد وقت مشهد، «حاجی میرزاهاشم مجتهد»، درباره درخواست وی برای دیدار با سلطان مراد میرزا، مشهور به حسام السلطنه، است که پس از انجام اقداماتی در سبزوار راهی مشهد شده است. شاه با تواضع از وی می‌خواهد لطف کند به دیدار عم او برود و هر آنچه را لازم می‌داند درباره اصلاح امور ارض اقدس به او بگوید. هدف تأمین رفاه مردم و اجرای رسوم عدل به صورت کامل برای مردم است.

از تعارفات این نامه یا فرمان که بگذریم، به نظر می‌رسد نامه مهمی است که البته اگر سال ۱۲۶۵ قمری صادر شده باشد، در جوانی ناصرالدین شاه و در دومین سال سلطنت اوست. سلطان مرادمیرزای حسام السلطنه فرزند عباس میرزاست که سال‌ها امارت خراسان را داشت و در جنگ هرات نیز فرمانده نیرو‌های دولتی بود و پیروزی‌هایی کسب کرد که با فشار انگلیسی‌ها در جنوب، مجبور به واگذاری آن ناحیه شد.

نامه زیر، سندی است که نشان می‌دهد در این دوره ارتباط دولت و شخص اول مملکت با علما چگونه بوده و شاه با عالم آن شهر با چه ادبیاتی سخن می‌گفته است. در حقیقت این ترکیب قدرت سیاسی و دینی در دوره قاجاری است که تا به امروز در ایران حفظ شده و پیش از آن نیز، بیش از ۱۰۰۰ سال و بسا نیز پیش از اسلام به همین طریق بوده است. علما بیشتر به نوعی زبان مردم بوده اند و تأکید شاه در این نامه چنان است که این ملاقات می‌تواند و لازم است به گونه‌ای باشد که مراحم ملوکانه شامل حال همه مردم باشد و این کار بر ترتیبی که در این فرمان آمده است، از طریق تماس امیر خراسان با عالم و مجتهد شهر تأمین می‌شود.

همواره وجود عاقبت محمود جناب افادت مآب افاضت انتساب؛ معالی و محامد آداب، عوارف و معارف انتساب، زبدةالعلماء المحققین، عمدةالفضلاء المدققین، فخرالحاج و المتعمرین حاجی میرزاهاشم مجتهد زید فضله، مدار افادت باد. مشهود رأی صواب نمایش می‌داریم؛ این روز‌ها که عمّ اکرم اسعد نامدار سلطان مرادمیرزا از مهمات سبزوار فراغت حاصل کرده، روانه ارض اقدس شده است که از امور آنجا نیز به وجه احسن و طور اجمال فارغ باشد.

 

البته آن جناب به اقتضای خیرخواهی و صواب اندیشی نسبت به دولت ابد مدت علیّه، سبقت بدیدن عمّ اکرم معزّی الیه کرده، اموری را که متضمن صلاح و صواب و ممدوح نظر آن جناب است، در هر باب معلوم کرده است، چون منظور نظر اقدس همایون همواره افاضه رسوم عدل و احسان و اشاعه آثار مراحم بیکران است و می‌خواهیم که جمیع رعایای ممالک محروسه قرین آسایش و رفاه باشند، لهذا به صدور این فرمان عطوفت نشان به آن جناب مرقوم می‌داریم که البته در آمدن به نزد عمّ اکرم معزّی الیه لازمه تعجیل و سرعت به عمل آورده، به افکار صایبه و آرای مستقیمه طوری نماید که مراحم شامله سرکار اعلی حضرت پادشاهی چنان که منظور است، عموم اهل مملکت را فرا گیرد و یکی از مردم آنجا مستثنا و سوا نباشد و مِن بعد نیز در عین آسودگی و رفاه به مراسم دعای ذات بی همال اشتغال نمایند. تحریرا فی شهر شعبان [؟]۱۲۶۵. و السلام علی من اتبع الهدی.