درباره ورود تلگراف به ایران و مشهد | پیام‌هایی که از چهارباغ مخابره شدند

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ ۱۴ سال پس از مخابره نخستین پیام تلگرافی «ساموئل مورس»، صدراعظم قاجار‌ها در یکی از گفت وگوهایش با ناصرالدین شاه از این اختراع می‌گوید. تعریف و تمجید‌های «آقاخان نوری»، تاجدار قاجاری را به صرافت آوردن تلگراف به ایران می‌اندازد. برابر تقویم‌های تاریخی امروز هشتادونهمین سال (۱۳۱۰) استقلال تلگراف خانه در ایران است.

 

اسناد آرشیوی کتابخانه ملی ایران گواه این است که ۷۴ سال پیش از این تاریخ، مقارن با دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، آزمایشی موفقیت آمیز دراین باره به همت اعتمادالسلطنه در اسفندماه ۱۲۳۶ انجام می‌گیرد و نخستین پیام تلگراف از مدرسه دارالفنون به کاخ شاه مخابره می‌شود. این اسناد از «عباسعلی خان دنبلی» نیز به عنوان نخستین کسی نام می‌برد که اولین پیام تلگرافی در ایران را مخابره می‌کند. او در این پیام می‌نویسد: «منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت.»

یک سال بعد از این تاریخ، یکی از معلمان اتریشی دارالفنون به نام «موسیوکرشش» با نظارت و اهتمام «علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه» عمارت گلستان را از طریق تلگراف به باغ لاله ‎زار متصل کرد. به ثمررسیدن این طرح، آغاز پروژه توسعه خطوط تلگراف در تهران و دیگر شهر‌های ایران را رقم زد. در همین راستا نخستین خط طولانی تلگراف در ایران به فاصله ۳۰۰ کیلومتر نیز در تیرماه ۱۲۳۸ بین تهران و چمن سلطانیه، اردوگاه تابستانی ناصرالدین شاه واقع در نزدیکی زنجان، ایجاد شد.

اما خبر رسیدن تلگراف به ایران را نخستین بار روزنامه «وقایع اتفاقیه» منتشر کرد و ایرانی‌ها با خواندن گزارش‌های این جریده با این پدیده آشنا شدند. در گزارش‌هایی که وقایع اتفاقیه نوشته، سیم و دستگاه تلگراف چنان اختراع شگفت انگیزی معرفی شده که درباره آن تعبیرهایی، چون چرخ الماس، چرخ آتشی، چرخ صاعقه و سیم صاعقه به کار رفته است.

ناگفته نماند که تلگراف از ابتدای تأسیسش در ایران تا سال ۱۲۵۵ خورشیدی در زیرمجموعه وزارت علوم قرار داشته است، ولی در اسفندماه این سال به دستور ناصرالدین شاه، «علیقلی خان هدایت»، ملقب به مخبرالدوله، به عنوان نخستین وزیر تلگراف ایران منصوب و وزارت ارتباطات به صورت رسمی تأسیس می‌شود. او در مردادماه این سال خط تلگراف تهران به مشهد را راه اندازی کرد.

اما اداره‌ای که مخبرالدوله وزارتش را برعهده گرفته بود، برای مستقل شدن راه درازی پیش رو داشت، زیرا در این دوران امتیاز تلگراف خانه ایران به شرکت تلگراف هند و اروپا تعلق داشت و انگلیسی‌ها از آن بهره برداری می‌کردند، اما درنهایت در سال ۱۳۰۸ خورشیدی وزارت پست و تلگراف در پیشنهادی به مجلس سهام شرکت تلفن وقت را خریداری کرد و وزارت پست و تلگراف و تلفن شکل گرفت و «میرزا قاسم خان صوراسرافیل» به عنوان وزیر این قسمت منصوب شد. با انحلال شرکت تلگراف هند و اروپا در اواخر بهمن ماه ۱۳۱۰ امتیاز تلگراف خانه ایران به آن بازگشت و تلگراف خانه ایران که پست، تلگراف و تلفن را زیرمجموعه خود داشت، به صورت رسمی استقلال پیدا کرد و مشغول به کار شد.

ورود تلگراف به مشهد در مردادماه ۱۲۵۵ رقم می‌خورد. نخستین پیام این خط را «آلبرت هوتم شیندلر» مخابره می‌کند. او که به دستور شاه صاحبقران قاجاری مأمور کشیدن خط سیم تلگراف از تهران تا بوشهر است، در این پیام که برای مخبرالدوله مخابره شد، گفته است: «از زرنگی حیدر علی خان سرهنگ، (نخستین رئیس تلگراف خانه مشهد)، امروز که دوشنبه است سیم داخل شهر شده و حالا از تلگراف خانه حرف می‌زنم. شیندلر، مهر تلگراف خانه مبارکه به تاریخ یکم شهر رجب المرجب ۱۲۹۳.» گویا به مبارکی ورود تلگراف به مشهد در این روز مراسمی در حرم مطهر رضوی برگزار و این خبر با شلیک ۲۱ توپ به مردم ابلاغ می‌شود.

پس از این رویداد با تشکیل یک مرکز مستقل به نام تلگراف خانه در محله چهارباغ، این وسیله ارتباطی به طور منظم و پیوسته، تماس مشهد را با تهران برقرار می‌کند. در این زمان کارکنان اصلی تلگراف خانه مشهد شامل یک نفر ناظم، صندوقدار، حسابدار، یک کارشناس انگلیسی، عضو مؤسسه تلگراف هند و اروپا، ۲ نفر تلگرافچی روسی، یک نفر تلگرافچی ارمنی و ۲ نفر تلگرافچی ایرانی می‌شده است.

پس از تأسیس تلگراف خانه در مشهد، تلاش شد تا این ارمغان برای دیگر شهر‌های خراسان نیز برده شود، بنابراین شاخه‌های فرعی تلگراف با مرکزیت مشهد به سرخس، سیستان و درگز نیز کشیده شد و به این ترتیب برای مناطق مرزی و دورافتاده خراسان نیز امکان مخابره خبر فراهم شد.