تلخی نبودِ قناد طوس

المیرا منشادی | شهرآرانیوز؛ بچه بالاخیابان بود، کوچه نو؛ کوچه‌ای در حاشیه شمالی بست بالاخیابان که در اجرای طرح بهسازی میدان شهدا با تغییرات زیادی مواجه شد. پدرش قناد بود؛ از قنادباشی‌های قدیمی مشهد که ۷۰ سال در دکان کوچکش روبه‌روی مدرسه باقریه کار کرد؛ قنادی کوچک، اما پررونق. حاج‌محمود قنادطوسی که به‌واسطه شغل پدرش سر از شیرینی و شکلات درآورد، در جوانی خودش یک‌پا قناد شد و تا آخرین لحظه عمرش قنادی‌اش را اداره کرد. حاج‌محمود در سال‌های فعالیتش خدمات بسیار ارزنده‌ای انجام داد. یکی از این خدمات ابداع شیرینی «عسلی مربایی» در کشور بود و سرانجام این پیشکسوت قنادان مشهد در دوم تیرماه ۱۴۰۰ خورشیدی در ۹۴ سالگی درگذشت. خبر فوت این قناد پیشکسوت مشهدی کام خیلی از ما مشهدی‌ها را تلخ کرد. این‌بار به بهانه درگذشت قنادباشی معروف مشهد، به سراغ دوستان و همکارانش رفتیم تا آنچه را از او به یاد دارند، با ما در میان بگذارند.

سجل احوال در روزگاران قدیم زیاد در مشهد باب نبود و تاریخ تولد اشخاص هم درست و دقیق معلوم نبود، مگر در بعضی از خانواده‌ها که محل و تاریخ تولد در پشت جلد قرآن ثبت می‌شد. در شناسنامه حاج‌محمود قنادطوسی هم تاریخ تولدش آبان ۱۳۰۶ ثبت شده، اما طبق دستخط پدرش در پشت قرآن اجدادی‌شان، تاریخ تولد او سال ۱۳۰۴ ثبت شده است.

طبق اسناد و همچنین حافظه تاریخی مردم و کاسبان بالاخیابان، شمار قناد‌هایی که در اطراف حرم امام رضا (ع) نام و آوازه‌ای داشتند، به ۳۰ نفر می‌رسید که البته بعد از قحطی سال ۱۳۲۰، کم‌کم از این خیابان کوچ کردند و در خیابان‌های اطراف یا محله‌های دورتر ساکن شدند. آن سال‌ها در مشهد قنادی‌های دیگری مانند قنادی حاج‌میرزاعبدا... جندقی روبه‌روی گاراژ شمس بالاخیابان نرسیده به گاراژ سنگ‌تراش‌ها و کمی بعد قنادی «مینا» متعلق به مرحوم حسین خادم نیز بودند، اما قنادی حاج‌آقا طوسی چیز دیگری بود؛ قنادی‌ای که حاج‌غلامحسین قناد‌طوسی در بست بالاخیابان داشت.

 

در ابتدا آنچه همه قناد‌ها می‌فروختند، آبنبات و نبات بود، اما بعد از قحطی سال‌۱۳۲۰، حاج‌آقا طوسی بزرگ راهش را جدا و شیرینی‌پزی را انتخاب کرد. امینی‌مقدم، صاحب قنادی «فاتح»، با تکیه بر حافظه‌اش و آنچه از حاج‌محمود به یاد دارد، این‌طور از آن مغازه یاد می‌کند: «مغازه‌ای کوچک با انواع شیرینی‌های خاص مشهدی‌ها». شیرینی‌های رنگارنگی که با کره محلی و روغن زرد پخته می‌شد و در ویترین قرار می‌گرفت. حاج‌محمود مغازه پدری‌اش را برای امینی‌مقدم این‌گونه توصیف کرده بود: «هنگام عید مغازه حاج‌آقا خیلی شلوغ می‌شد. طبق‌های شیرینی روی سر مشتریان یا ملازمانشان از دکان خارج می‌شد و وقت سرخاراندن هم نداشتیم. شب و روز‌های عید شبانه‌روزی شیرینی می‌پختیم و می‌فروختیم. حساب شب و روز از دستمان خارج می‌شد.»

خانه طوسی‌ها در بست بالاخیابان نیز مانند قنادی پدرش زبانزد بود. خانه‌ای هزاروپانصدمتری که همه بنای آن همانند شمس‌العماره کاشی‌کاری بود. خانه‌ای که در ذهن حاج‌محمود طوسی ثبت شده بود و در بیشتر خاطره‌گویی‌هایش در محفل دوستانش از آن یاد می‌کرد، این‌گونه بود: «بخاری‌های زغال‌سنگی را بین اتاق‌ها و در دیوار کار گذاشته بودند که از کف تا سقف خانه رفته بود. وسط حیاط هم حوضی بزرگ، با فواره آب و دوتا درخت توت سیصدساله بود. هر سال ۳ دهه یعنی دهه فاطمیه، دهه عاشورا و دهه آخر ماه صفر روی حیاط را چادر می‌کشیدند و کل خانه حسینیه می‌شد.»

همه‌چیز خوب پیش می‌رفت تا اینکه جنگ‌جهانی دوم آغاز شد و مشکلات زیادی برای قناد‌ها و حاج‌آقا طوسی ایجاد کرد. با آغاز سال ۱۳۲۰ و جنگ‌جهانی دوم، زندگی مردم دچار یک تحول بزرگ شد. یکی از این تحولات در حوزه اقتصادی بود. تجار و پول‌داران آن‌زمان کم‌کم سرمایه خود را از دست دادند و ورشکست شدند. قناد‌های مشهدی هم از این قاعده مستثنا نبودند و با نبود شکر کم‌کم قفل بزرگی برای مدت نامعلوم بر مغازه‌ها زده شد. در آن سال‌های قحطی و سختی محمود نوجوان با وجود مخالفت پدر، برای کمک‌خرج خانواده کار می‌کرد. او این سال‌ها را با کار در قنادی مینایی و ساختمان شیروخورشید و... گذراند و در جوانی برای خودش استادکاری شده بود و تصمیم گرفت که مغازه خودش را راه بیندازد.

 

شب قبل از اینکه مغازه‌اش را باز کند به سفارش پدر به حرم رفت و دعا کرد و امام رضا (ع) را قسم داد که یاری‌اش کند و به کارش خیر و برکت بدهد. قسم‌دادن امام رضا (ع) به مادرشان فاطمه زهرا (س) همان و رونق در کسب‌وکار همان. بایک حلب روغن، یک کیسه شکر و یک کیسه آرد کارش را آغاز کرد و به گفته یکی از کارگران قدیمی این قنادی، ۳ سال طول کشید تا قناد طوسی، قناد طوسی شود.

محمودرضاقناد طوسی، تک‌پسر مرحوم حاج‌محمود، خاطره بسیار زیبایی از پدر به یاد می‌آورد؛ خاطره دوران سربازی حاج‌آقا که ۱۸ ماه خدمتش را متفاوت از سربازان دیگر گذرانده بود: وقتی قنادی پدربزرگم بسته شد، پدرم به سربازی رفت. در پادگان از روی عشق و علاقه‌ای که به شیرینی‌پزی داشت، با تنور نانوایی شیرینی‌های خوش‌مزه‌ای می‌پخت. آوازه شیرینی‌ها به همسران سرهنگ‌ها رسیده بود. پدرم می‌گفت از آن روز به بعد دیگر کارم شیرینی‌پزی برای مهمانی‌ها بود. با دست خالی رفتم سربازی و با ۲ هزار تومان که از این راه به دست آورده بودم بازگشتم.

کم‌کم شیرینی‌فروشی طوسی نام و آوازه پیدا کرد. نام و آوازه‌ای که تا امروز نیز باقی مانده است. جلال میرشفیع، یکی از دوستان و همراهان حاج‌آقا در سفرش به اروپا، این نام و آوازه را این‌طور تعریف می‌کند: برای خرید شیرینی به مغازه رفته بودم. صاحب مغازه مشهدی بود. گفتم شیرینی می‌خواهم. گفت هرکسی یک‌بار شیرینی قنادی طوسی را بخورد، شیرینی دیگری را نمی‌پسندد. من چه شیرینی‌ای به تو بدهم که بپسندی؟ به گفته او، همه این نام و آوازه نیز مدیون کار شبانه‌روزی حاج‌محمود است: حاج‌محمود تا قبل از فوتش هرروز به مغازه می‌آمد و بر کار‌ها نظارت می‌کرد. او در کارش همیشه صداقت داشت. همیشه هم تنها سفارشش به دوست و آشنا، صداقت و راستی بود.

آقای فرزانی، رئیس صنف قنادان مشهد، از ابتکارات این پیشکسوت قنادی می‌گوید: محمود قنادطوسی در صنعت شیرینی دست به ابتکارات زیادی زده است.
ازجمله قطاب مخصوص، شیرینی عسلی مربایی (مشهدی) که یکی از شیرینی‌های صادراتی است و به همه دنیا ارسال می‌شود، باقلوای مخصوص و دیگر شیرینی‌های مدرن و سنتی که از تسلط و هنرمندی ایشان در این حرفه حکایت دارد. شنیده ام که چگونه سال‌ها در کارگاه شیرینی‌پزی کوچکش با یک شیشه مشجرکه از صحن مغازه جدا شده بود، ساعت‌ها کار شبانه‌روزی انجام می‌داد و برای کار و مشتری‌اش ارزش قائل بود.

ارسال شیرینی برای مشتری‌ها یکی از ابداعات حاج‌محمود بود. برای اینکه شیرینی تازه به دست مشتری برسد، با دوچرخه شیرینی را به مشتری می‌رساند. احترام به مشتری پای آن‌ها را به قنادی باز می‌کرد و مرام و خوش‌صحبتی مرحوم طوسی هم باعث می‌شد حین گپ‌وگفت، شیرینی و چای سرو شود. کم‌کم این روال عادی و مغازه شیرینی‌فروشی «کافه قنادی» شد. مرحوم حاج‌محمود استقبال مردم را که دید، تصمیم گرفت از ایتالیا دستگاه قهوه‌سازی سفارش دهد تا به این صورت او صاحب اولین کافه‌ای شود که قهوه‌ساز دارد.

این گزارش حاصل خاطره‌گویی آقایان محمودرضا قنادطوسی، دانیال آذر، جلال میرشفیع، فرزانی و امینی‌مقدم است.

در سال۱۳۹۷ شرکت پست جمهوری اسلامی ایران تمبر یادبود حاج‌محمود قنادطوسی را به‌عنوان بزرگ و پیشکسوت این صنعت و بیش از نیم‌قرن خدمت صادقانه، مفید و افتخارآفرین، به چاپ رساند.

ماکت خامه‌ای سردر صحن عتیق که با ابتکارات خاص مرحوم طوسی و شاگردش، شیخ، ساخته شده، به گفته پسرش، یکی از جاذبه‌های گردشگری آن زمان بوده است. این سردر با خامه‌کشی خاصی بود و ۴ماه پشت شیشه مغازه قرار گرفت و زمینه عکس خیلی از زائران شد.