نگاهی به مفهوم «خدمت به خلق» در متون دینی و اندیشه‌های اخلاقی
خدمت به خلق مفهومی متعالی است که در مضامین دینی و ادبیات عرفانی به آن توجه ویژه‌ای شده است. «خدمت» مفهوم گسترده‌ای دارد و همه امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را دربرمی گیرد.
امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - خدمت به خلق مفهومی متعالی است که در مضامین دینی و ادبیات عرفانی به آن توجه ویژه‌ای شده است. «خدمت» مفهوم گسترده‌ای دارد و همه امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را دربرمی گیرد. این واژه بر گذشت، فداکاری، ایثار، تحمل رنج و سختی و... صدق می‌کند؛ بنابراین خدمت عملی است که عامل در آن با اندیشه و انگیزه گره گشایی به امور مردم می‌پردازد.
دین اسلام به عنوان آخرین دین الهی، دینی اجتماعی است و به همه ابعاد و زوایای زندگی بشری نظارت و توجه داشته است و رابطه انسان را فقط در ارتباط او با خدا و انجام سلسله‌ای از عبادات دستوری مانند نماز و روزه خلاصه نمی‌کند، بلکه انسان را در سطحی وسیع‌تر و مقیاسی بزرگ و اجتماعی می‌نگرد که در هر بعدی از ابعادش باید نکات و مسائلی را مدنظر داشته باشد.
در اسلام علاوه بر حقوق واجبه از قبیل خمس و زکات، حقوقى هم بر عهده ثروتمندان و صاحبان قدرت گذاشته شده است؛ بنابراین به ثروتمندان دستور مى دهد: پس از تأمین نیازهاى ضرورى و گاه نیمه ضرورى، دست از مصرف گرایى و اسراف بردارند و بخشى از امکانات مالى شان را صرف رسیدگى به ضعفا کنند. اگر در جامعه، کسانى هستند که نیاز مالى دارند، در مقابل، کسانى هم هستند که مى توانند به دیگران کمک کنند و بدین جهت است که وظیفه ثروتمندان سنگین تر مى شود، زیرا همیشه وظایف براساس امکانات تعیین مى شود.
شیوع ویروس کرونا در کشور مدت هاست بسیاری از مشاغل را تحت تأثیر قرار داده است.
مردم به سختی بسیاری افتاده اند و دراین میان اقشار ضعیف فشار بیشتری را تحمل می‌کنند. رهبر معظم انقلاب در یکی از بیاناتشان فرمودند: «یک مسئله هم مسئله کمک مؤمنانه است. عده‌ای از مردم در این حوادث [مربوط به کرونا]به جد آسیب دیدند؛ البته برای اغلب مردم از لحاظ کسب وکار و درآمد و زندگی و مانند این‌ها مشکلاتی پیدا شد، اما همه دچار آسیب‌های جدی نشدند. اما عده‌ای واقعا دچار آسیب‌های جدی شدند و مشکلات فراوانی برایشان پیش آمد. این را باید جبران کرد؛ چه کسی جبران کند؟ مردم.»
گره کور مشکلات به وجودآمده را مردم با کمک به یکدیگر می‌توانند حل کنند. هرکسی باتوجه به ظرفیت اقتصادی اش می‌تواند کمک‌هایی انسان دوستانه را به هم نوعان خود برساند. حال که موقعیتی برای خدمت هرچه بیشتر به اقشاری که نیازمند مهربانی‌های ما هستند به وجود آمده است، ما نیز می‌توانیم قدم‌های بزرگی در این مسیر برداریم.
در این روز‌ها نیز شاهد کمک‌های بسیاری از طرف مردم در سرتاسر کشور عزیزمان بوده ایم. این فعالیت‌ها نشان دهنده عمل به مضامین والای قرآن کریم و دستورات امامان معصوم (ع) در احادیث است. مردم با حرکت در مسیر کمک رسانی به هم نوعانشان نشان دادند که این ویژگی‌های اخلاقی فقط در عرصه سخن زیبا نیست، بلکه عمل به این مفاهیم زیبایی آن را دوچندان می‌کند. نشاندن لبخند بر لبان کودکان و خانواده‌هایی که در این روز‌ها دچار فشار‌های شدید مالی شده اند، ارزشی والا دارد.
خدمت به خلق در قرآن کریم
خداوند متعال در قرآن کریم مردم را به این خصلت نیکو دعوت کرده است. در آیه۲۷۳ سوره بقره درباره گره گشایی از کار مردم می‌فرماید: «للفقرا الذین أحصروا فی سبیل ا... لا یستطیعون ضربا فی الأرض یحسبهم الجاهل أغنیا من التعفف تعرفهم بسیماهم لا یسألون الناس إلحافا وما تنفقوا من خیر فإن ا... به علیم؛ (این صدقات) براى آن (دسته از) نیازمندانى است که در راه خدا فرومانده اند و نمى توانند (براى تأمین هزینه زندگى) در زمین سفر کنند. از شدت خویشتن دارى، فرد بى اطلاع، آنان را توانگر مى پندارد. آن‌ها را از سیمایشان مى شناسى. با اصرار، (چیزى) از مردم نمى خواهند و هر مالى (به آنان) انفاق کنید، قطعا خدا از آن آگاه است.»
در آیه ۷ سوره طلاق در این باره آمده است: «لینفق ذو سعة من سعته ومن قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه ا... لا یکلف ا... نفسا إلا ما آتا‌ها سیجعل ا... بعد عسر یسرا؛ بر توانگر است که از دارایی اش هزینه کند و هر که روزى او تنگ باشد، باید از آنچه خدا به او داده است خرج کند، خدا هیچ کس را جز [به قدر]آنچه به او داده است، تکلیف نمى کند. خدا به زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مى کند.»
در آیه۳۴ سوره توبه نیز اشاره شده است: «یا أی‌ها الذین آمنوا إن کثیرا من الأحبار والرهبان لیأکلون أموال الناس بالباطل ویصدون عن سبیل ا... والذین یکنزون الذهب والفضة ولا ینفقون‌ها فی سبیل ا... فبشرهم بعذاب ألیم؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، بسیارى از دانشمندان یهود و راهبان اموال مردم را به ناروا مى خورند و [آنان را]از راه خدا بازمى دارند و کسانى که زر و سیم را گنجینه مى کنند و آن را در راه خدا هزینه نمى کنند، ایشان را از عذابى دردناک خبر بده.»
آموزه‌های معصومان (ع) درباره خدمت به مردم
افراد بی تفاوت و خودخواه لزوم تعاون و همکاری در نیکوکاری و سالم سازی اجتماع را که اصل مهم اسلامی است، نادیده می‌گیرند؛ با اینکه طبق این اصل همه مسلمین وظیفه دارند در کار‌های نیک و پسندیده به کمک یکدیگر بشتابند. بنابراین، کسی که می‌خواهد متخلق به اخلاق حسنه باشد، باید بکوشد روح همیاری و همدردی را در خود ایجاد کند و با ریاضت و اقدام عملی، حالت بی تفاوتی و خون سردی را به خون گرمی و سوزوگداز و حس فردگرایی را به روح اجتماعی مبدل کند؛ یعنی همین که احساس ناراحتی و نیاز در برادر دینی خود کرد، بی درنگ وارد عمل شود و در رفع مشکل او اقدام مقتضی کند و بهتر آنکه پیش از تقاضا و استغاثه او در مقام یاری و اغاثه برآید.
رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: «من اصبح لا یهتم بامور المسلمین فلیس منهم و من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم؛ کسی که در هر صبحگاه به امور مسلمین همت نگمارد و در اندیشه کار‌های آنان نباشد، از آن‌ها نیست و کسی که بشنود مردی فریاد می‌زند و کمک می‌طلبد و به او کمک نکند، مسلمان نیست.»
امام حسن مجتبی (ع) در روایتی می‌فرمایند: «خصلتان لیس فوقهما شی الایمان با... و نفع الاخوان؛ ۲ ویژگی و خصوصیت است که بالاتر از آن چیزی نیست، یکی ایمان به خداوند است و دیگری نفع رساندن به برادران ایمانی.» پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: «الخلق کلهم عیال ا... فاحبهم الی ا... تعالی انفعهم لعیاله؛ مردم همگی (در حکم) عیال و خانواده خداوند هستند، پس بهترین مردم نزد خداوند کسی است که بیشترین نفع را به مردم برساند.» و نیز فرمود: «خیرالناس انفعهم للناس؛ بهترین مردم کسی است که بیشترین خیر و نفع را برای مردم داشته باشد.»
و نیز آن حضرت در روایتی سخت هشداردهنده شرط مسلمانی را اهتمام به امور مسلمانان بیان می‌فرمایند: «من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم؛ هر که شبانه روزی را سپری کند درحالی که به مردم خدمتی نکرده باشد، مسلمان نیست.» مرحوم کلینی روایتی در کتاب شریف کافی از امام صادق (ع) نقل می‌کند که حقیقتا بهت آور است. ابان بن تغلب می‌گوید: «از امام صادق (ع) شنیدم که فرمودند: هرکس خانه خدا را طواف کند، خداوند عزوجل شش هزار حسنه برای او می‌نویسد و شش هزار گناه از او می‌آمرزد و شش هزار درجه به وی عطا می‌فرماید و شش هزار حاجت از او برآورده می‌کند. سپس فرمودند: قضاء حاجة المؤمن أفضل من طواف و طواف حتى عد عشرا؛ گره گشایی از کار مؤمن، ده برابر این طواف فضیلت دارد!»
مانند این روایت، در کتب روایی فراوان یافت می‌شود و حاکی از جایگاه ویژه و بی نظیر خدمت به خلق خدا در تعالیم دینی است.
امام علی (ع) در راه به پیرمردی مسیحی برخوردند که گدایی می‌کرد. آن حضرت تعجب کردند و معنای تعجب ایشان این است که به او رسیدگی کردند و او را از گدایی نجات دادند، اما بعد با تشری فرمودند: وقتی جوان بود، از جوانی او کار کشیدید و حالا کار رسیده است به جایی که گدایی می‌کند؟ معصومان (ع) تا این اندازه به فکر اهل کتاب بودند، چه رسد به فکر مسلمانان.
امام صادق (ع) فرمودند: «به خدا، پیامبر (ص) و علی (ع) ایمان نیاورده کسی که برادر مؤمنش نزد او آمده است تا نیازش را برآورده کند، اما او با روی گشاده از نیازمند استقبال نکند، اگر نیاز او به دست خودش برآورده می‌شود، به سرعت اقدام کند و اگر خودش نمی‌تواند حاجت او را برآورده کند، بکوشد تا از طریق دیگران نیاز او را برآورده کند. پس اگر خلاف این دستور عمل بکند، میان ما و او ولایتی نیست.»
پرهیز از منت گذاری
از نشانه‌های خدمت به مردم آن است که شخص خدمتگزار کار‌های نیکش را به رخ خدمت شوندگان نکشد، بر آنان منت ننهد و اذیت و آزارشان نرساند، وگرنه عملش را پایمال کرده است.
حضرت علی (ع) منت نگذاشتن را زیور و زینت احسان اعلام کرده اند و می‌فرمایند: «تمام الاحسان ترک المن به؛ احسان و نیکی کامل و تام آن است که به سبب آن کار نیک منت نگذاری.»
و در جای دیگر، خطاب به مالک اشتر و همه دولت مردان هشدار می‌دهد که مبادا خدمات عمومی و فعالیت‌های مربوط به مردم را با منت و... آلوده کنند.
ایشان همچنین می‌فرمایند: «وإیاک والمن علی رعیتک بإحسانک، أو التزید فیما کان من فعلک، أو أن تعدهم فتتبع موعدک بخلفک فإن المن یبطل الإحسان، والتزید یذهب بنور الحق، والخلف یوجب المقت عندا... والناس. قال ا... تعالی: کبر مقتا عندا... أن تقولوا ما لاتفعلون؛ مبادا با خدمت‌هایی که انجام دادی بر مردم منت گذاری یا آنچه را انجام داده‌ای بزرگ بشماری یا مردم را وعده‌ای بدهی، سپس خلف وعده کنی! منت گذاشتن پاداش نیکوکاری را از بین می‌برد و کاری را بزرگ شمردن نور حق را خاموش می‌کند و خلاف وعده عمل کردن خشم خدا و مردم را برمی انگیزاند که خدای بزرگ فرمود: دشمنی نزد خدا آن است که بگویید و عمل نکنید. (نهج البلاغه، نامه ۵۳)»
امام راحل (ره) دراین زمینه می‌فرماید: «پسرم! ما که عاجز از شکر او و نعمت‌های بی منتهای اوییم، پس چه بهتر که از خدمت به بندگان او غفلت نکنیم که خدمت به آنان خدمت به حق است؛ چه اینکه همه از اویند. هیچ گاه در خدمت به خلق ا... خود را طلبکار مدان که آنان به حق، منت بر ما دارند که وسیله خدمت به او -جل و علا- هستند. در خدمت به آنان دنبال کسب شهرت و محبوبیت مباش که این خود حیله شیطان است که ما را در کام خود فرو می‌برد. در خدمت به بندگان خدا آنچه را که برای آنان پرنفع‌تر است انتخاب کن، نه آنچه برای خود یا دوستانت پرنفع است، که این علامت صدق به پیشگاه مقدس او -جل و علا- است. (صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۱۵۷)»
انتظار تمجید و پاداش نداشتن
هرگونه اقدامی که به شکلی در راستای خدمت به مردم و جامعه قرار بگیرد و جامعه و مردم را به سوی خیر و نیکی فراخواند «بر» خوانده می‌شود. نیکی و نیکوکاری این نیست که انسان وظایف فردی و عبادی اش را به بهترین شیوه انجام دهد و از سرنوشت دیگران بی خبر باشد، بلکه آن انسانی نیکوکار است که هم پای اعمال عبادی فردی، به وظایف اجتماعی و تعاون و خدمت به دیگران نیز توجه کند.
در آموزه‌های دینی، کسی نیکوکار حقیقی است که علاوه بر پایبندی به عبادات، توان و جسم و جان و مالش را برای خدا به نیازمندان ببخشد.
از امام صادق (ع) نقل شده است: «.. من خالص الإیمان البر بالإخوان والسعی فی حوائجهم فی العسر والیسر؛ نیکی به برادران دینی و تلاش و جدیت برای رفع مشکلات آنان، در تمام زمینه‌ها و در هر شرایط برخاسته از ایمان خالص است.»
احسان نیز هم افق با «بر» است. احسان هر خدمتی را شامل می‌شود که برای مردم انجام شود و در برابر آن انتظار پاداشی نباشد. مرحوم علامه طباطبایی می‌فرماید: «الإحسان إلی الغیر... هو ایصال خیر أو نفع إلی غیر لا علی سبیل المجازاة و المقابلة، کأن یقابل الخیر بأکثر منه و یقابل الشر بأقل منه... و یوصل الخیر إلی غیر متبرعا به إبتداء؛ احسان به دیگران... نفع و نیکی رساندن به آنان است، بدون انتظار پاداش مقابل.»
روشن است که اگر بنیاد جامعه‌ای بر پایه عدل و احسان و کمک به خویشان استوار شود و خدمتگزاری در آن پدیدار شود، آن جامعه از ارزش‌های زیربنایی و اساسی برخوردار خواهد شد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
