سوگواره‌های شهر خورشید
آنچه باید درباره آیین‌ها و هیئت‌های دهه آخر ماه صفر در مشهد بدانیم
سعادتمند- بیات - دسته‌های عزادارِ کُتل و علم‌بردوش، کاروان‌های شتر با حجله‌های سبز بر پشت، بوی سپند و صدای سنج، بیرق سیاه و آستین‌تر عزاداران در هیئت‌هایی که هرکدام از کنجی و کناری راه درپیش حرم می‌گیرند، تصویر‌هایی پراکنده از هزاران آداب و رسوم است که عزاداران به‌جای می‌آورند تا سرانجام، روز‌های آخر صفر با یک «السلام‌علیک یا ضامن آهو» عرض ارادت کنند و دل بی‌قرارشان را به قراری برسانند. از ۸ جهت می‌آیند، اما راه همه‌شان به میدان شهدا یا خیابان طبرسی ختم می‌شود. بعد مثل سی‌مرغی که بال سمت سیمرغ باز کرده‌اند، سمت گلدسته‌های حرم می‌روند؛ شوریده و شیدا، هر یک به یک زبان، لهجه و فرهنگ. گونه‌گونی اقوام مختلف در خراسان سبب شده است که ما در این اقلیم با ایرانی کوچک‌شده روبه‌رو باشیم که می‌شود آداب و رسوم همه اقوام ایرانی از ترک، کرد، فارس، بلوچ تا دیگر قومیت‌ها را در آن دید. در خراسان بزرگِ ما این تنوع فرهنگی را می‌توان در بیش از هر زمانه دیگری در روز‌های محرم و دهه آخر صفر مشاهده کرد. گزارش پیش‌رو مرور جلوه‌هایی است که هر سال در روز‌های محرم و دهه آخر صفر در مشهد تکرار می‌شود، اما عشق، ارادت و خلوصش هرسال تازگی دارد.
با آیین‌های عزاداری هیئت‌های شهرستانی در دهه آخر صفر
پس از زائران پیاده، ورود دسته عزادار از سراسر ایران یکی دیگر از جلوه‌های عزاداری محرم و صفر در مشهد است. جلوه‌ای که چند سالی می‌شود، به ثبت میراث ناملموس کشور نیز رسیده است.
عجیب، اما واقعی است؛ طبق آماری که علی قارونی، مدیر روابط‌عمومی هیئات مذهبی خراسان رضوی، می‌دهد، سالانه بیش از ۴ هزار دسته و هیئت عزادار از سراسر ایران در روز شهادت حضرت رضا (ع) راه سمت خراسان کج می‌کنند، از همین‌رو می‌شود مشهد را آیینه تمام‌نما و نقطه عطف همه آیین‌های عزاداریِ قومیت‌های مختلف ایران دانست که در یک روز و یک مرکز گردهم می‌آیند و هرکدام با هر نژاد، فرهنگ، زبان و رنگ پوستی که هستند، به شیوه خود عاشقی و عرض ارادت می‌کنند.
زنجان: نذر پیراهن مشکی
هیئت عزادارانِ شهر اهرِ زنجان یکی از همین هیئت‌های عزادار است که از سال ۱۳۵۳، هرسال به رسم ادب به مشهد می‌آید و روبه‌روی گلدسته‌های طلایی سلام می‌دهد. خداوردی، یکی از اعضای این هیئت، در شرح آداب و رسوم زنجانی‌ها در محرم و دهه آخر صفر این‌طور می‌گوید: «ما با شروع محرم رسم داریم که همه‌چیز را از لباس تن بگیرید تا درودیوار خانه، مساجد و تکایا سیاه می‌کنیم. می‌دانم که باقی اقوام ایرانی هم این رسم را دارند، اما این سنت درمیان ما زنجانی‌ها از حرمت ویژه‌ای برخوردار است، به‌طوری‌که استفاده از پیراهن مشکی، دستمال و پارچه سیاه به یکی از نذر‌های مردم ما تبدیل شده است. پختن آشی با نام آش امام زین‌العابدین، گرفتن روزه و ختم قرآن، هم از سنت‌های ماست که در مشهد با گرداندن علم، سینه‌زنی و زنجیرزنی ترکیب می‌شود. ما همیشه شب قبل از روز شهادت امام‌هشتم (ع) در مشهدیم و روز شهادت به‌سمت حرم حرکت می‌کنیم تا در ظهر روز شهادت امام رئوفمان، همراه دیگر هیئات در خانه آقایمان باشیم.
اردبیل: تقدیم شاخه‌گل به رسم وداع
هیئت اردبیلی‌ها نیز در سه روز آخر صفر در مشهد حاضر می‌شوند و با برگزاری مراسمی مانند زنجیرزنی، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی عزاداری می‌کنند. تنها تفاوت این هیئت با دیگر هیئت‌های حاضر در مشهد، این است که هیئت اردبیلی‌ها در روز سوم ماه ربیع‌الاول در مراسم وداع با امام‌رضا (ع) با گل به‌سمت حرم مطهر رضوی مشرف می‌شوند. آنها دسته‌های گل را تا نزدیک ضریح می‌برند و آن را بالای ضریح می‌ریزند و بازمی‌گردند.
قزوین: کرنای‌نوازی در عزاداری
هیئت جوانان توحید یکی دیگر از هیئت‌های شهرستانی است که ۱۵ سالی می‌شود قزوین را به قصد زیارت ضامن آهو ترک می‌کند. حبیب شادروزی، یکی از اعضای هیئت امنای این کاروان، درباره آیین عزاداری قزوینی‌ها در مشهد این‌طور توضیح می‌دهد: «ساختِ طوق عزاداری که چیزی شبیه به علم است و معمولا دو‌و‌نیم متر طول دارد، یکی از بسیار آیین‌های عزاداریِ مردم ماست. در گذشته هرکسی که روضه داشت یک طوق هم تهیه می‌کرد. یعنی در مجلس روضه‌خوانی اهل بیت (ع) معمولا یک طوق وجود داشت که مردم پای آن می‌نشستند و عزاداری می‌کردند. به عنوان مثال مردم می‌گفتند امشب برای عزاداری پای طوق حسینیه امینی‌ها برویم یا شب دوم محرم پای طوق مسجد آقا یا فلان حسینیه برویم. در واقع کلمه پاتوق که امرزه رایج است از همین طوق عزادارای حضرت سیدالشهدا (ع) گرفته شده است. اما ما در سفر خود به مشهد معمولا طبق چراغ، حجله و علم می‌آوریم و با همین‌ها به سمت حرم حرکت می‌کنیم. امسال علاوه بر این‌ها تصمیم گرفته‌ایم تا کرنای هم بیاوریم و با ضرب کرنای عزاداری کنیم.
گناباد: راه را پیاده می‌آییم
هیئت گنابادی‌ها روز اربعین بار و بندیل به دوش می‌گیرند و با ماشین به سمت مشهد می‌آیند، اما در بیست‌وچهارکیلومتری مشهد می‌ایستند تا عزاداران به رسم ادب این مسیر را تا حرم پیاده طی کنند. گنابادی‌ها ۳۵ سال است که به همین روش در دهه آخر صفر زائر مشهد می‌شوند. حسن نجاریان، یکی از اعضای هیئت گنابادی‌ها، تعریف می‌کند: «ما در گناباد آیین نخل‌آرایی و نخل‌گردانی داریم. هر سال ۳ نخل سیاه‌پوش‌شده را در شهر می‌گردانیم و آداب عزاداری‌مان را به جا می‌آوریم، اما چندسالی هست که به دلیل نداشتن مکان مشخص در مشهد نخل‌گردانی نداریم و آیین عزاداری‌مان در همان نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی خلاصه می‌شود.
یزد: آیینه‌کاری نخل صدمتری
یزدی‌ها هم با آیین نخل‌گردانی‌شان که قدمتی چهارصدساله دارد شناخته می‌شوند. علیرضا کریم‌زاده، از اعضای هیئت محبین‌الرضای یزد، می‌گوید: «نخلی که ما می‌گردانیم بیش از ۱۰ متر طول دارد و با آیینه تزیین شده است. این نخل آن‌قدر سنگین است که باید حداقل ۲۰۰ مرد زیر آن را بگیرند تا بتوان حرکتش داد. دوست داریم این نخل را در دهه آخر صفر به مشهد بیاوریم، اما ما هم به دلیل نداشتن جا و مکان هنوز نتوانسته‌ایم جلوه‌های عزاداری یزدی‌ها را در مشهد الرضا (ع) به نمایش بگذاریم. یزدی‌ها عزاداری‌شان در مشهد را با چاووشی‌خوانی از دیگر عزاداری‌ها متمایز می‌کنند.
خوزستان: چلاب‌زنی در ده‌قدمی حرم
مشهدی‌ها هیئت عرب‌ها را با شیوه خاص سینه‌زنی‌شان می‌شناسند، شیوه‌ای که به گفته شریفی در گویش محلی به آن «چلاب‌زنی» گفته می‌شود. در این شیوه از عزاداری که هیئت‌های عرب در مناسبت‌های عزا در روز‌های محرم تا دهه آخر صفر برگزار می‌کنند، عزاداران عرب شانه‌به‌شانه به صورت حلقه‌وار می‌ایستند، به‌طوری‌که دست چپ هر کدامشان بر شانه کسی است که در کنارش ایستاده است. آنها با شروع نوحه و ضرب مرثیه‌خوانی پای راستشان را بر روی زمین می‌کوبند و دست راست را بر سینه می‌زنند. در میان مراسم، مداح گاه‌گاهی سکوت می‌کند و یکی از عزاداران فریاد «یا علی (ع)» سر می‌دهد.
هیئت‌های مشهدی از برنامه‌هایشان در دهه آخر صفر می‌گویند
حسینیه کرمانی‌ها: هر شب روضه داریم.
اما سوای هیئت‌های عزادار شهرستانی، هیئت‌های مشهدی که تعدادشان به عدد ۲ هزار و هشتصد می‌رسد هم آداب ورسوم خودشان را دارند. حسینیه کرمانی‌ها یکی از این هیئت‌های قدیمی است که خیلی‌ها آن را به نام تکیه کرمانی‌ها می‌شناسند. این حسینیه که بزرگ‌ترین حسینیه نزدیک به حرم مطهر است، طراحی و معماری خاصی دارد که قتلگاه امام‌حسین (ع) را تداعی می‌کند. شکل‌گیری این حسینیه و استقرار کرمانی‌ها در مشهد، به حدود ۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد؛ آن زمان که کرمان به دست حاکمی مستبد اداره می‌شده و به مردم، اجازه عزاداری داده نمی‌شده است. به‌دنبال این قضیه مردم کرمان تصمیم می‌گیرند به مشهد مهاجرت کنند. آنها با مهاجرت به مشهد این حسینیه را می‌سازند تا محلی برای برگزاری مراسم عزاداری خود داشته باشند. ازآنجاکه تمام هزینه‌های ساخت حسینیه با کمک نذور خالصانه مردمی تامین شده است، حسینیه حرمت زیادی میان اهالی کرمان و مشهد پیدا می‌کند. همین خلوص نیت باعث شده است که خیلی‌ها حاجتشان را بگیرند و برای همیشه مقیم آن شوند. طبیعی است که وقتی مردم از جایی حاجت بگیرند، آنجا را رها نمی‌کنند؛ برای همین دهه آخر صفر که می‌شود، همه اهالی که اغلبشان از محله رفته‌اند، به حسینیه قدیمی خود برمی‌گردند تا پذیرای زائران و مجاوران امام‌رضا (ع) باشند. جواد فخار، مسئول روابط‌عمومی و عضو هیئت‌مدیره حسینیه کرمانی‌ها، می‌گوید: من و دوستانم نسل چهارم خادمان این حسینیه هستیم که تلاش می‌کنیم به بهترین شکل ممکن، مراسم عزاداری شهادت امام‌رضا (ع) را برگزار کنیم. اگرچه امکان اسکان زائران را نداریم، تلاش می‌کنیم سنت پدران خودمان را به‌جا بیاوریم و هر شب روضه‌خوانی داشته باشیم. حسینیه کرمانی‌ها در گذشته یک گروه شبیه‌خوانی خیلی بزرگ داشت که تمام وقایع عاشورا را در عصر عاشورا برگزار می‌کردند. این شبیه‌خوانی هنوز هم ادامه دارد، اما به رونق گذشته نیست.
هیئت پیروان دین نبوی: میزبان زائران شمال کشور
هیئت پیروان دین نبوی یکی از هیئت‌های قدیم مشهد است که به‌صورت پیوسته فعال بوده است و تمام مناسبت‌های مذهبی را پوشش می‌دهد. این هیئت به‌عنوان یکی از هیئت‌های محوری پایین‌خیابان، در دهه آخر صفر پذیرای زائران امام‌رضا (ع) است. حدود ۳۰ سال است که در فضای هیئت، پذیرای جمعی از عزاداران نوکنده‌ای هستیم که از شمال کشور به مشهد می‌آیند. در این ایام فضای هیئت به‌طور کامل دراختیار زائران قرار داده و برنامه‌های معمول و مرسوم به خانه اعضا منتقل می‌شود. درواقع عزاداری خودِ اعضای هیئت در خانه‌ها برپا می‌شود و عزاداری زائران در داخل هیئت انجام می‌گیرد. محمود دباغیان، یکی از اعضای هیئت پیروان دین نبوی، توضیح می‌دهد: «حاج‌عباس قدیری، بنیانگذار هیئت، وصیتی دارد که بر مبنای آن، ما در تمام برنامه‌های خود از یک منبری استفاده می‌کنیم ولو در حد چنددقیقه. بر همین اساس، هیئت پیروان دین نبوی درکنار عزاداری و سینه‌زنی، در دهه آخر صفر منبر‌های آموزنده و مفیدی هم دارد.» یکی از برنامه‌های سالانه هیئت در روز شهادت امام‌رضا (ع)، بازاررَوی است که طی آن بزرگ‌تر‌های هیئت از بازاریان و کسبه دعوت می‌کنند در برگزاری مراسم شب شهادت امام مشارکت کنند: «ضمن اینکه در روز‌های قبلش به کمک هیئت‌های پایین‌خیابان و نوغان می‌رویم و کمکشان را پس می‌دهیم. این سنت هم یکی از سنت‌های قدیمی و مختص مشهد است که هیئت‌ها تلاش می‌کنند با مشارکت و کمک‌رسانی، مراسم مذهبی را پرشورتر و باشکوه‌تر برگزار کنند، ضمن اینکه روز رحلت پیامبر (ص) اعضای هیئت دورهم جمع می‌شوند و به‌صورت دسته‌جمعی برای تسلیت‌گویی به حرم می‌روند.»
هیئت «انصارالحسین (ع)»: زائران جامانده را پوشش می‌دهیم
هیئت «انصارالحسین (ع)» در مقایسه با هیئت‌های قدیمی شهرمان یک هیئت جوان محسوب می‌شود که از سال۱۳۷۴ تاسیس شده است، اما همه اعضای آن، بچه‌های هیئتی بوده‌اند. در طول این سال‌ها، فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی زیادی با کمک اعضای این هیئت صورت گرفته است. شاید عزاداری محرم و صفر و برنامه‌های جنبی آن، شاخص‌ترین فعالیت هیئت باشد. رویه این‌گونه است که برای برپایی بهتر مراسم عزاداری، فضایی درکنار حسینیه برای برپایی خیمه اجاره می‌شود که تا دهه پایانی صفر پابرجاست و به زائران و مجاوران خدمات می‌دهد. مهمترین خدمت این هیئت در دهه پایانی صفر، ویژه زائران پیاده است؛ به این ترتیب که حدود ۶۰۰زائر مرد در خیمه و حدود ۲۰۰نفرزن وکودک نیز در فضای خود سالن هیئت اسکان داده می‌شوند. حسین لوایی، عضو هیئت انصارالحسین و مسئول بازرسی شورای هیئات مذهبی مشهد، می‌گوید: «تلاش می‌کنیم زائران جامانده را که نتوانسته‌اند مکانی برای اقامت پیدا کنند یا مسافرانی را که مکانی برای ماندن ندارند، پوشش دهیم؛ به همین منظور چند نفر از اعضای هیئت با گرفتن پلاکاردی به مبادی ورودی شهر می‌روند و زائران جامانده را به حسینیه دعوت می‌کنند و برای پنج روز پذیرای آنها هستیم. علاوه‌بر این هم‌زمان با پذیرایی از زائران در محل خیمه و هیئت، ایستگاهی را در کیلومتر ۱۷ جاده نیشابور بعد از رباط خاکستری برپا می‌کنیم که با توزیع میان‌وعده، هر روز از ۴۰ تا ۵۰هزار زائر پیاده پذیرایی می‌کنیم. نکته جالب در تمام این برنامه‌ها این است که ما برای کمک از هیچ‌کس انتظاری نداریم. یک مشت نوکریم که دورهم شده‌ایم و کار را شروع می‌کنیم، اما کمک‌ها از غیب می‌رسد و میزبانی به بهترین شکل ممکن صورت می‌گیرد. درست است که تمام این کار‌ها یک امر درونی است و هرکدام از ما برای دل خودمان کار می‌کنیم، اما بازهم سعی می‌کنیم معطوف به هیئت خودمان نباشیم و به دیگر هیئت‌ها نیز برای پذیرایی از زائران کمک کنیم تا این سنت پابرجا بماند. می‌خواهیم میهمان‌نوازی علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) را به دیگران نشان دهیم و بگوییم بی‌دلیل نیست که به امام‌رضا (ع)، امام رئوف می‌گویند.»
هیئت جوادالائمه (ع): کمکی می‌رویم
حتما می‌دانید که مشهدی‌ها یک سنت ویژه دارند و آن، این است که کمکی می‌روند. قصه از این قرار است که در قدیم، مشهد چند هیئت بزرگ داشت که تمام مردم شهر در همان چند هیئت عزاداری می‌کردند، اما با بزرگ شدن شهر، تعداد هیئت‌ها نیز بی‌شمار شد و این بی‌شماری، هیئت‌ها را کوچک کرد؛ برای همین نیاز است به همدیگر کمک و یاری برسانند تا بتوانند مراسم باشکوه‌تری برگزار کنند. کمکی یعنی اینکه اعضای یک یا چند هیئت در یکی از مناسبت‌های سال به کمک یک هیئت می‌روند و زیر پرچم آن عزاداری می‌کنند و آن هیئت در پاسخ این همراهی، در مراسم هیئت‌های کمک‌کننده شرکت می‌کند. محمود عقدایی، سرپرست هیئت جوادالائمه (ع)، توضیح می‌دهد: «ازآنجاکه هیئت جوادالائمه (ع) بعدازظهر عاشورا به بازار می‌رود و بقیه هیئت‌ها برای کمک می‌آیند، در دهه آخر صفر خود عملا مراسمی برگزار نمی‌کند و کمکی هیئت‌های دیگر را پس می‌دهد و زیر پرچم آنها میزبان زائران و مجاوران است، با این حال فضای خود هیئت را در دهه آخر صفر دراختیار زائران یکی از روستا‌های نیشابور می‌گذاریم. حدود ۲۰۰نفر هستند که هرسال برای چند روز میهمان ما می‌شوند. اصلا فرق عزاداری‌های دهه آخر صفر با سایر عزاداری‌ها، در این است که مخاطب آن بیشتر زائران هستند تا مجاوران.»
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
