گفتگو‌ با دکتر محمدرضا پویافر درباره ۲ کتاب تازه اش با موضوع پیاده‌روی اربعین

امید حسینی نژاد ‌ | شهرآرانیوز - چهل روز از قیام خونین کربلا گذشته بود. جابر بن عبدا... انصاری، یکی از صحابه بزرگ پیامبر اکرم (ص)، عزم سفر کرد. عطیه عوفی قدم به قدم با او همراه بود. نقل است که چشمان جابر کم سو بود و به همین دلیل، عطیه عوفی این سپید موی اهل دل را همراهی می‌کرد. به کربلا رسیدند. خواست تا غسل کند. پس از آن به سمت مزار سیدالشهدا (ع) تسبیح گویان حرکت کرد. به عطیه گفت: «دستم را روی قبر حسین (ع) قرار بده.» او می‌گوید: «چون دست او را بر قبر گذاشتم، بیهوش، روى قبر افتاد. کمی آب بر او پاشیدم و هنگامى که به هوش آمد، سه بار گفت: اى حسین!»

آری! جابر نخستین زائر سید و سالار شهیدان بود. هم او که بار‌ها امام حسین (ع) را بر دوش پیامبر (ص) دیده و از لبان ایشان شنیده بود که «حسین منی و انا من حسین.» اینک بیش از ۱۴۰۰ سال از قیام خونین کربلا گذشته، اما این داغ هنوز تازه است. هر ساله عاشقان سید الشهدا (ع) از گوشه و کنار این جهان خاکی، راهی کربلا می‌شوند تا یاد این اسوه جهاد و شهادت را زنده نگاه دارند. اربعین امسال با وجود شرایط کرونایی در حال برگزاری است و زائران به سوی حریم عشق در حرکتند.

چندی پیش، کتابی با عنوان «زیارت‌های پیاده در جهان معاصر» نوشته دکتر محمدرضا پویافر و مهشید رضایی روانه بازار شد. در همین روز‌ها نیز اثری دیگر از این مؤلف با عنوان «آیین نیکی: مطالعه‌ی جامعه شناختی خیر دینی در آیین پیاده روی اربعین» از سوی نشر آرما منتشر شده است. برای بررسی زوایای بیشتر این دو اثر جدید، با دکتر محمدرضا پویافر، استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم انتظامی «امین» و نویسنده این دو اثر گفتگو کرده ایم که در ادامه می‌خوانید.

دغدغه اصلی شما برای پرداختن به مقایسه پیاده روی اربعین با دیگر پیاده روی‌های مذهبی دنیا چه بود؟

ایده نخستین این موضوع، زمانی شکل گرفت که گزاره‌هایی از سمت خودمان درباره پیاده روی اربعین نقل می‌شد؛ مانند اینکه پیاده روی اربعین، بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان و حتی بزرگ‌ترین اجتماع بشری اعم از دینی و غیر دینی است. این سؤال برای من مطرح بود که واقعیت چیست.

از سال ۹۴ کاری پژوهشی نظری درباره زیارت اربعین را شروع کردم. در قدم اول به دنبال آن بودم تا مراسم دیگری را که در دنیا برگزار می‌شود و شبیه این اجتماع است، شناسایی کنم. در ادامه به دنبال الگوی فعالیت‌های خیر دینی در پیاده روی اربعین بودم. همراه تیمی به عراق رفتیم و مجموعه مصاحبه‌هایی از موکب‌های ایرانی و عراقی و زائران آماده کردیم. این کتاب با عنوان «آیین نیکی» آماده و ازسوی نشر آرما منتشر شد.

پس از انجام این کار، کتاب «زیارت‌های پیاده در جهان معاصر» با همکاری خانم رضایی در مرحله پژوهش قرار گرفت و دانشگاه امام صادق (ع) این کتاب را منتشر کرد. در این کتاب به مقایسه هفت آیین پیاده روی در دنیا از نظر جمعیت، قدمت و ویژگی‌های دیگر آن‌ها پرداخته ایم. موضوع اول بررسی این بود که آیا پیاده روی اربعین، بزرگ‌ترین اجتماع دینی و بشری است. وقتی پژوهش را شروع کردیم، متوجه شدیم که این موضوع بررسی نشده است و در زبان‌های دیگر اثری دراین زمینه وجود ندارد.

در حوزه زیارت، ادبیات علمی، ادبیاتی که با نگاه همدلانه و در عین حال با نگاهی از چشم ناظر بیرونی به زیارت بپردازد، زیاد نیست؛ به ویژه اگر قرار باشد زیارت‌های مختلف در جهان را با هم مقایسه کند. تعدادی مقاله و کتاب وجود دارد که تمرکز آن‌ها بیشتر روی آیین‌های زیارتی است که پیاده روی، وجه مهمی در تعریف هویت آن باشد. اما بیشتر منابع، مطالب پراکنده‌ای هستند که در سایت‌ها و پایگاه‌های اینترنتی منتشر شده اند؛ بنابراین نوشتن این کتاب با دشواری‌هایی همراه بود؛ اگر قرار بود آیین‌های زیارتی موردنظر را معرفی و ویژگی‌های آن را بیان کنیم، ناچار بودیم به زبان اصلی مراجعه کنیم، حتی منبع به زبان انگلیسی هم وجود نداشت.

برای آشنایی بیشتر مخاطب از تصاویر این آیین‌ها نیز در کتاب استفاده کردید؟

در پایان هر فصل، تعدادی از فیلم‌های مستند و سینمایی مربوط به آیین پیاده روی معرفی شده اند. هدف این اثر فقط مخاطب پژوهشگر و دانشجو نیست؛ بلکه همه علاقه‌مندان به حوزه زیارت می‌توانند از این کتاب استفاده کنند. در هر فصل اگر نیاز بود کد‌های QR را قرار دادیم تا علاوه بر دیدن عکس‌ها و تصاویر موجود در کتاب، مخاطب بتواند با اسکن آن کدها، ویدئو‌های مربوط به آیین پیاده روی زیارتی را نیز ببیند.

تاریخچه آیین پیاده روی اربعین به چه دوره‌ای باز‌ می‌گردد؟

در اینجا باید به دو نکته توجه کرد. برخی تاریخچه زیارت اربعین را به سال ۶۱ هجری و زمانی که جابر بن عبد ا... انصاری به زیارت سید الشهدا (ع) رفت، باز‌ می‌گردانند. برخی دیگر قائل به این هستند که پیاده روی اربعین از قرن ۱۲ به قبل تاریخچه‌ای ندارد. برخی از علمای نجف پیشرو این حرکت اجتماعی بوده اند و پس از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳ میلادی این حرکت احیا شد؛ زیرا موانع برداشته شده بود و مردم ترسی از آسیب جسمی نداشتند و موجی جدید برای پیاده روی به سمت حرم امام حسین (ع) شروع شد.

نکته دیگر این است که ما با یک آیین عراقی روبه رو هستیم و آنچه از نظر ویژگی‌های فرهنگی توسط دیگر زائران به ویژه ایرانیان افزوده شده است، ماهیت اجتماعی آن را تغییر نمی‌دهد.

منظور شما از اینکه پیاده روی اربعین ماهیت عراقی دارد، چیست؟ دلیلتان شروع این جریان اجتماعی توسط عراقی هاست؟

هم به دلیل اینکه شروع کننده این پدیده اجتماعی، عراقی‌ها بوده اند و هم اینکه سبک خدمات دهی و موکب داری و مؤلفه‌های فرهنگی همه وابسته به فرهنگ عراقی است. البته در ادامه تغییراتی فرهنگی در این جریان ایجاد شد. به عنوان نمونه، پیاده روی دهه آخر صفر، مؤلفه‌های ایرانی و به ویژه خراسانی را دارد. در پژوهشی دیگر با عنوان «مشهد تا کربلا؛ مطالعه کیفی دو آیین پیاده روی زیارتی آخر صفر (مشهد) و اربعین (کربلا)» این دو پیاده روی را با یکدیگر مقایسه کرده ام.

نتیجه پژوهش شما درباره مقایسه این دو آیین پیاده روی چه بود؟

دو آیین پیاده روی زیارتی یادشده، هر یک در بستر فرهنگی و مذهبی خاص خود شکل گرفته، رشد یافته است و با وجوه اشتراکات و افتراقات مختلف، به فاصله چند روز از هم، زائران بسیاری را به سوی دو حرم و مکان مقدس متعلق به دو امام شیعیان جلب می‌کنند. اربعین، چهل روز پس از واقعه عاشورا، زمینه‌ای برای شکل گیری یکی از پرجمعیت‌ترین آیین‌های زیارتی پیاده در دنیاست. هشت روز پس از آن، پیاده روی آخر ماه صفر به مقصد مشهد انجام می‌شود. گرچه هریک از این دو آیین به شدت رنگ وبوی فرهنگ جامعه «مادر» خود را دارند، پیاده روی زیارتی در هر دو بستر ایرانی و عراقی یادشده، رنگ و بوی شیعی دارد.

آنچه در این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفته، بر اساس داده‌های گردآوری شده در مطالعه تجربی صورت گرفته است: یکی پژوهشی کیفی با محوریت مطالعه «الگوی فعالیت‌ها و تجربه خیر دینی در آیین پیاده روی اربعین» است که هر چند موضوع آن ویژگی‌های کلی پیاده روی اربعین و تجربه زیارت نبوده، به دلیل وسعت و تنوع داده‌های کیفی گردآوری شده از خلال مصاحبه‌ها و مشاهدات میدانی، داده‌های آن برای تحلیل ویژگی‌های زیارت و حضور زائران در آن، مورداستفاده قرار گرفته است.

مطالعه دیگر، پژوهش انجام شده با مشاهده مشارکتی در خلال حضور در پیاده روی آخر صفر به مشهد و انجام چند مصاحبه با زائران حاضر در آن است. هر دو پژوهش در سال ۱۳۹۶ انجام شده است. در نهایت داده‌های گردآوری شده در هر دو پژوهش، برای پاسخ به این پرسش محوری تحلیل و تفسیر شدند که: تجربه مشارکت در پیاده روی آخر صفر به مشهد از چه ویژگی‌هایی برخوردار است و این ویژگی‌ها چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با الگوی موجود در پیاده روی زیارتی اربعین دارد؟

باوجود همه افتراقات و تفاوت‌های پیاده روی آخر صفر با پیاده روی اربعین، شباهت‌هایی مهم و بنیادین بین این دو وجود دارد.

هر دو آیین پیاده روی به قصد رسیدن به حرم یک امام شیعه انجام می‌شود. یک ویژگی مهم این گونه آیین‌های پیاده روی زیارتی شیعی در مقایسه با سایر آیین‌های پیاده روی زیارتی در برخی ادیان، همین است. فعالیت‌ها و خدمات خیر به زائران (احسان دینی) ویژگی مهم دیگری است که مانند برخی آیین‌های پیاده روی در ادیان دیگر در آیین پیاده روی آخر صفر و همچنین پیاده روی اربعین وجود دارد و بخش مهمی از جلوه‌های این آیین به شمار می‌رود.

پیاده روی آخر صفر نیز مانند پیاده روی اربعین منحصر به حرکت از یک مسیر خاص نیست. زائران شهر‌های مختلف خراسان از مسیر‌های مختلف و نه تنها از مسیر نیشابور به مشهد، به سمت حرم امام‌رضا (ع) عزم سفر می‌کنند. در پیاده روی اربعین نیز زائران عراقی از همه استان‌ها و شهر‌های واقع در مناطق مختلف عراق به سوی کربلا حرکت می‌کنند.

به نظر شما آیین اجتماعی و فرهنگی پیاده روی دهه آخر صفر برگرفته از پیاده روی اربعین است؟‌

می‌توانم بگویم براساس مشاهداتم آیین پیاده روی دهه آخر صفر، هویت مستقلی نسبت به پیاده روی اربعین دارد. در سال‌های اخیر رسانه‌ها همان گونه که بر اربعین تمرکز کرده اند، دهه آخر صفر و پیاده روی مشهد را پوشش داده اند. می‌توان گفت آنچه در رسانه‌ها درباره پیاده روی دهه آخر صفر می‌بینیم، برگرفته از پیاده روی اربعین است. اما به نظر من، هویت پیاده روی دهه آخر صفر از زمان شروع آن حرکت اجتماعی، ایرانی و به ویژه خراسانی است.

این سبک پیاده روی به سمت حرم امام رضا (ع) در تاریخ ثبت شده است. شاه عباس پس از شکست دادن ازبکان در خراسان در سال ۱۰۰۷ قمری به قصد زیارت حضرت رضا (ع) پای پیاده به مشهد آمد. در این سفر، شیخ بهایی نیز همراه او بود.

شما در این کتاب به مؤلفه‌های مشترک بین پیاده روی اربعین و دیگر آیین‌های پیاده روی، پس از شیوع کرونا نیز پرداخته اید؟

این کتاب یک فصل نهایی دارد که ناظر به مسئله امروزی ما یعنی دین و زیارت در دوران کروناست و در این فصل که «از کربلا تا گوادالوپ» نام دارد،  پیاده روی‌های زیارتی از نظر مواجهه زائران، آیین‌های زیارتی، گردانندگان و اداره کنندگانشان با دوران همه گیری کرونا مقایسه و بررسی شده است. این کار به صورت مقاله‌ای در ویژه نامه «دین و کرونا» فصلنامه مطالعات اجتماعی نیز منتشر شد. از بین هفت آیین انتخاب شده، چهار آیین زیارتی در مواجهه با کرونا مقایسه و تحلیل شده اند. در این بررسی برگزاری شکل مجازی و محدودیت‌های ناشی از کرونا، برخورد زائران با پزشکی مدرن و ملاحظات آن در دنیای معاصر مد نظر قرار گرفته است. در نهایت یک نتیجه گیری شد و از این بابت اهمیت دارد که تلاش شد مرور مجدد و خلاصه‌ای بر همه آیین‌های زیارتی موردنظر که در سایر فصل‌ها به تفسیر تشریح شده بودند، داشته باشیم.

به این منظور چند آیین پیاده روی زیارتی مهم در دنیا که از نظر جمعیت زائران، اهمیت و تأثیر آن در یک دین جزو مهم‌ترین پیاده روی‌های زیارتی جهان به شمار می‌روند، در سال ۲۰۲۰ میلادی مطالعه و بررسی مقایسه‌ای شدند. این آیین‌های زیارتی شامل یک مورد از اسلام به همراه سه مورد از مسیحیت هستند. پیاده روی اربعین با جمعیت حدود ۲۰ میلیون زائر در سال، مهم‌ترین پیاده روی زیارتی مسلمانان و پرجمعیت‌ترین اجتماع زیارتی سالانه در جهان است. پیاده روی به سوی زیارتگاه باسیلیکای گوادالوپ در مکزیک با جمعیت سالانه ۱۵ میلیون زائر، جزو پرجمعیت‌ترین آیین‌های پیاده روی دنیاست، و پس از اربعین قرار دارد. پیاده روی زیارتی «کامینو د سانتیاگو» و «سانتیاگو د کومپوستلا» در اسپانیا، آیین بعدی است که در میان مسیحیان از اهمیت بسیار برخوردار است.

با اندکی فاصله، در کشور پرتغال، زیارتگاه و مقصد آیین پیاده روی به سمت فاطیما قرار دارد. این پیاده روی مهم نیز، صرف نظر از جمعیت زائران آن که همچون پیاده روی اربعین و گوادالوپ دارای جمعیت زائران میلیونی (بیش از ۱۰ میلیون نفر در سال ۲۰۱۷) است، در میان مسیحیان، به ویژه کاتولیک ها، از اهمیت و جایگاه مهمی برخوردار است.

در نتیجه گیری به این نکات رسیدیم که همه این آیین‌ها برای یک امر مقدس است یا از نظر مکانی یا زمانی یا وجود یک جسم مقدس. اربعین هرسه این ویژگی‌ها را در بر‌ می‌گیرد، اما برخی از این آیین‌ها تنها یک مورد را شامل می‌شوند.