درباره پایان استعمار پرتغالی‌ها بر سواحل خلیج‌فارس

سجاد راستگو | شهرآرانیوز؛ در نیمه قرن ۱۵ میلادی اتفاقی افتاد که تاریخ جهان و به‌خصوص منطقه را برای همیشه تغییر داد. ترک‌های مسلمان پس از چندین سده، مقاومت امپراتوری بیزانس را شکستند و قسطنطنیه، پایتخت افسانه‌ای بیزانسی‌ها را فتح کردند. این اتفاق باعث شد راه تجاری شرق به غرب که به جاده ابریشم مشهور بود، قطع شود. کشور‌های اروپایی به‌دنبال مسیر‌های جایگزین برای تجارت با شرق رفتند.

اسپانیا به امید رسیدن به هند، از راه غرب به‌صورت اتفاقی قاره آمریکا را کشف کرد. پرتغال، رقیب اسپانیا، مسیر شرق را دنبال کرد و توانست با دورزدن قاره آفریقا، به هند برسد. دریانورد بزرگ پرتغالی، واسکوداگاما، در نامه‌ای که به پادشاه پرتغال نوشت، از اهمیت ۲ کشور گفت؛ هند و ایران. دریانورد دیگر پرتغالی در اهمیت خلیج‌فارس جمله معروفی گفته است: «هر کشوری که ۳ نقطه مالاگا و عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد، بر تجارت دنیا حاکم خواهد بود.»

در همان زمان در ایران پادشاهان صفوی حکومت می‌کردند. به‌دلیل جنگ‌های مداوم با عثمانی، سپاه ایران ضعیف شده بود و کنترلی بر مرز‌های جنوبی نداشت. در سال ۱۵۱۵ میلادی پرتغالی‌ها وارد تنگه هرمز شدند و به‌راحتی بندر هرمز، مهم‌ترین بندر ایران را تصرف کردند و راه‌های تجاری خلیج‌فارس را به کنترل خود درآوردند. کار به جایی رسیده بود که پادشاه پرتغال به خود لقب «پادشاه پرتغال، شرق آفریقا، هند، عربستان و ایران» داده بود. پرتغالی‌ها بر سواحل خلیج‌فارس حکومت می‌کردند و هر سال خراج و مالیات بیشتری طلب می‌کردند. قلعه‌های فراوانی در سراسر مناطق تحت‌کنترل پرتغالی‌ها ساخته شده بود که بقایای تعدادی از آن‌ها همچنان در مناطقی مانند قشم باقی مانده است. وضعیت مطابق میل پرتغالی‌ها پیش می‌رفت تا اینکه شاه‌عباس صفوی به حکومت رسید.

شاه‌عباس در زمانی زمام حکومت را به دست گرفت که ازبکان در شرق تاخت‌وتاز می‌کردند، عثمانی‌ها به مناطق غربی ایران دست‌اندازی می‌کردند و نواحی جنوبی کشور در اشغال پرتغالی‌ها بود. در این اوضاع شاه‌عباس با انجام اصلاحات در ارتش و نظام اداری، ابتدا ازبکان را شکست داد و امنیت را به مناطق شرقی ایران بازگرداند و سپس عثمانی‌ها را از خاک ایران بیرون کرد. تنها مسئله باقی‌مانده جزایر و نواحی جنوبی ایران بود. امام‌قلی‌خان، سردار گرجی‌تبار صفوی و حاکم فارس، مأمور به بیرون‌کردن پرتغالی‌ها از ایران شد. در قدم اول سپاهیان ایران توانستند بندر گمبرون را از اشغال پرتغالی‌ها خارج کنند. به افتخار آزادی این بندر از دست دشمن، اسم شهر به بندرعباس تغییر کرد.

مناطق ساحلی به‌راحتی از دست پرتغالی‌ها خارج شد و نیرو‌های ایرانی در قلعه‌ها مستقر شدند، اما مشکل اصلی حمله به جزایر بود. نیرو‌های ایرانی همواره در خشکی می‌جنگیدند و به‌دلیل نبود دشمنی قدرتمند در دریا، تا آن زمان سپاه ایران تقریبا بدون نیروی دریایی بود. برای حل این مشکل، شاه‌عباس با انگلیسی‌ها به توافق رسید و کشتی‌های انگلیسی به کمک قوای ایران آمدند. با کمک انگلیسی‌ها و پس از نبردی طولانی در جزیره هرمز، سرانجام پرتغالی‌ها تسلیم شدند و آخرین منطقه اشغالی آزاد شد. این پیروزی باعث افزایش روحیه حکام دیگرمناطق شد و چندین‌سال بعد حاکم عمان آخرین قلعه پرتغالی‌ها را تصرف کرد و پرتغالی‌ها برای همیشه از منطقه بیرون رفتند.

پرتغال اولین کشوری بود که شروع به استعمار در شرق کرد و با نیروی دریایی قدرتمند خود به قدرت اول دنیا تبدیل شده بود. سپاه ایران با شکست پرتغال، قدرت خود را دوباره به رخ جهان کشید و ترس را در دل دیگراستعمارگران انداخت. فتح هرمز اتفاقی بزرگ بود، اما از نتایج آن ورود انگلیسی‌ها و مقدمه‌چینی برای استعمار آن‌ها در آینده بود. انگلیسی‌ها نیز مانند پرتغالی‌ها درنهایت از ایران خارج شدند، اما استعمار ضربه‌های سنگینی به ایران و کشور‌های منطقه زد.