بازخوانی کارکرد‌های هوش مصنوعی و جایگاه ایران و مشهد در این فناوری نوپدید

شهرآرانیوز - در دنیای امروز توان علمی و دانش فناورانه یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های قدرت هر ملت به شمار می‌رود، موضوعی که در سال‌های گذشته بار‌ها مورد تأکید رهبر معظم انقلاب هم قرار گرفته و به اولین سرفصل اساسی توصیه‌های ایشان در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی تبدیل شده است. اما نکته قابل درنگ این است که در میان همه حوزه‌های مختلف علمی، هوش مصنوعی مورد تأکید ویژه ایشان قرار دارد و با توجه به نقش مهم و آینده‌ساز این فناوری در اداره آینده دنیا، به حرکت مسئولان برای تبدیل کردن کشورمان به یکی از ۱۰ قطب برتر این دانش روز دنیا توصیه کرده‌اند. به همین دلیل، در این مطلب ابتدا مروری خواهیم داشت بر کاربرد‌های هوش مصنوعی در بخش‌های مختلف زندگی روزمره بشر در آینده و سپس وضعیت فعلی کشورمان در این دانش و مسیر تبدیل شدن به یکی از ۱۰ کشور برتر دنیا در این فناوری را بررسی خواهیم کرد.

هوش مصنوعی چیست؟

خیلی از افراد هنوز هم با شنیدن واژه هوش مصنوعی به روبات‌ها فکر می‌کنند و تصور می‌کنند منظور از هوش مصنوعی همان روبات‌های بی‌احساسی هستند که برای انجام راحت‌تر کار‌ها طراحی شده‌اند. اما واقعیت با آنچه تصور می‌شود تفاوت دارد. هوش مصنوعی که امروزه از آن یاد می‌شود در واقع فناوری‌ای است که به نحوی قابلیت تفکر دارد. البته این قابلیت تفکر با چیزی که ما به عنوان تفکر انسانی می‌شناسیم تا حد زیادی تفاوت دارد، اما در حقیقت می‌کوشد از آن تقلید کند. هوش مصنوعی یا artificial intelligence شاخه‌ای از علوم رایانه است که هدف اصلی آن تولید ماشین‌های هوشمندی است که توانایی انجام وظایفی را که نیازمند به هوش انسانی هستند داشته باشد. هوش مصنوعی در حقیقت نوعی شبیه‌سازی هوش انسانی برای رایانه است و منظور از آن در واقع ماشینی است که به گونه‌ای برنامه‌نویسی شده باشد که مانند انسان فکر کند و توانایی تقلید از رفتار انسان را داشته باشد.

کاربرد‌های هوش مصنوعی

هوش مصنوعی کاربرد‌های متنوعی در صنایع مختلف و زندگی روزمره انسان پیدا کرده و منجر به افزایش بهره‌وری، چابکی، کاهش هزینه، خلق ارزش برای مشتریان و جذب فرصت‌های جدید بازار شده است. در این راستا، کاربرد‌های مختلف هوش مصنوعی در ۱۵ حوزه در این بخش بررسی می‌شود.

تولید

هوش مصنوعی ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای ایجاد تحول در زمینه تولید دارد. فناوری‌های پیشرفته مبتنی بر هوش مصنوعی، این حوزه را کارآمدتر و قابل‌اطمینان‌تر کرده است. هوش مصنوعی سبب ایجاد مفهومی به نام کارخانه‌های هوشمند شده است که در آن داده‌های جمع‌آوری‌شده از زنجیره تأمین، گروه طراحی، خطوط تولید و کنترل کیفیت، در کنار هم قرار می‌گیرند تا یک فرایند تولید هوشمند و یکپارچه را شکل دهند.

خدمات دولت‌های سراسر جهان به طور فزاینده‌ای از فناوری هوش مصنوعی و اتوماسیون در خدمات خود استفاده می‌کنند. این فناوری امور مختلفی از جمله جست‌وجوی الگو، استنباط معنی از داده‌های خام، پیش‌بینی و تعامل با مردم، ماشین‌ها و محیط فیزیکی را به صورت خودکار درمی‌آورد و از این طریق، به کارکنان کمک می‌کند بهره‌وری خود را افزایش دهند. در کنار دولت، مجریان و مسئولان امور شهری نیز تاکنون از قابلیت‌های هوش مصنوعی بهره برده و موضوع «شهر هوشمند» را مطرح کرده‌اند.

آموزش

آموزش، پایه و اساس نسل‌های آینده بشر را بنا می‌کند؛ بنابراین منطقی است از هوشمندانه‌ترین و پیشرفته‌ترین فناوری‌ها برای این حوزه استفاده شود. ورود هوش مصنوعی در آموزش، تغییرات شگرفی ایجاد کرده است. پذیرش جهانی این فناوری در آموزش، نحوه آموزش و یادگیری را دگرگون کرده و توانسته است فواید چشمگیری از قبیل بهبود نحوه یادگیری و آموزش و افزایش جذابیت آن، تسهیل ارزیابی و برنامه‌ریزی تحصیلی و تدوین محتوای آموزشی را ایجاد کند.

امنیت

با حضور هوش مصنوعی، فرایند نظارت و کنترل مسائل مختلف از قبیل دوربین‌های نظارتی، گیت‌های کنترلی و قفل‌ها تغییرات چشمگیری داشته است. از طرف دیگر، گستردگی دسترسی به اینترنت در سطوح مختلف جامعه و پیدایش روزافزون برنامه‌های کاربردی برای تبادل اطلاعات، مخاطرات دنیای سایبری را به یک مسئله مهم تبدیل کرده است. حضور هوش مصنوعی توانسته است امنیت سایبری را نیز به یک امنیت هوشمند تبدیل کند.

فناوری‌های مالی

فین تک و هوش مصنوعی هردو فناوری‌های جدیدی هستند که روزانه بر اهمیت آن‌ها افزوده می‌شود. ادغام این ۲ در کنار هم تحولات عظیمی در حوزه مالی ایجاد کرده است. هوش مصنوعی قابلیت‌های فراوانی از جمله تشخیص کلاهبرداری و اسناد جعلی، محاسبه و آمارگیری از حجم زیادی از داده‌ها و مدیریت مالی دارد. بهبود در همه این بخش‌ها سبب افزایش سود، بهره‌وری و هم‌چنین کاهش ضرر و زیان خواهد شد. حوزه فین‌تک یا همان فناوری مالی که این روز‌ها اسم آن زیاد به گوش می‌خورد، به معنی «کاربرد نوآورانه فناوری در خدمات مالی» است که هدف نهایی آن، قدرت دادن برای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری به اشخاص، به‌عنوان کاربران نهایی خدمات مالی است. امروزه هوش مصنوعی در زیرشاخه‌های مختلف این فناوری کاربرد‌های فراوانی در دنیا دارد.

انرژی

در سال‌های اخیر، دانشمندان در حال کمک گرفتن از فناوری هوش مصنوعی در فرایند‌های مختلف حوزه انرژی، از استخراج تا مصرف، هستند. هوش مصنوعی قابلیت‌هایی، چون پیش‌بینی مسائل، پردازش اطلاعات با حجم بالا، تجزیه و تحلیل داده‌ها به‌ویژه تصاویر و هم‌چنین انجام کار‌ها به‌صورت خودکار را دارد که این توانمندی‌ها می‌توانند فرایندهایی، چون استخراج منابع، نگهداری و تعمیرات تجهیزات، مدیریت و نظارت بر شرایط را بهبود بخشند. سیستم‌های هوشمند در حوزه انرژی، سبب بهبود در استفاده از منابع انرژی، کاهش هزینه‌ها، هم‌چنین افزایش ایمنی در محیط کاری برای بهره‌برداری از منابع شده‌اند.

حمل‌ونقل

حمل‌و‌نقل یک صنعت اثرگذار بر زندگی بشر است و از ابتدای دهه ۹۰ کشور‌های بسیاری سعی در هوشمند کردن کاربرد‌ها و مدیریت سیستم حمل‌و‌نقل داشته‌اند. ظهور هوش مصنوعی سبب ایجاد انقلابی در مسیر هوشمندسازی کاربرد‌ها و مدیریت سیستم حمل و نقل شده است. از هوش مصنوعی در انواع روش‌های حمل‌و‌نقل برای خودکارسازی فرایندها، کاهش مصرف سوخت، انرژی و هزینه‌ها و هم‌چنین افزایش کارایی و بهره‌وری سیستم حمل‌و‌نقل استفاده می‌شود.

کشاورزی و دامپروری

در سال‌های اخیر، هوش مصنوعی انقلابی در صنعت کشاورزی ایجاد کرده است. روش‌های جدید مبتنی بر فناوری هوش مصنوعی سبب تولید محصولات باکیفیت‌تر، بیشتر و کم‌هزینه‌تر شده‌است. از طرف دیگر، انسان‌ها از گذشته‌های دور از شیر، پوست، پشم و گوشت حیوانات استفاده می‌کنند؛ بنابراین می‌توان دامپروری را یکی از مشاغل اساسی نام برد. امروزه ما شاهد کمک گرفتن از فناوری‌های جدید به‌ویژه هوش مصنوعی در بهبود بخش‌های مختلف دامپروری هستیم. هوش مصنوعی به کمک فناوری‌های مختلف خود می‌تواند کیفیت و کمیت محصولات دامی را پیش‌بینی کند و به مزرعه‌داران برای مدیریت بهتر دامداری خود کمک کند.

محیط زیست

فعالیت‌های انسانی تاکنون صدمات بسیار زیادی به محیط زیست وارد کرده و سبب نابودی بخش وسیعی از مراتع، کوه‌ها، جنگل‌ها، اقیانوس‌ها و هم‌چنین از بین رفتن گونه‌های زیادی از گیاهان و جانوران شده‌است. هوش مصنوعی به انسان‌ها کمک می‌کند در نظارت و حفاظت از محیط زیست کاراتر عمل کنند. در این خصوص، دانشمندان ابزار‌هایی را به کمک فناوری‌های کاربردی هوش مصنوعی توسعه داده‌اند که می‌تواند انسان را در مسائلی، چون مدیریت پسماند، حراست از جنگل‌ها و پیش‌بینی آب‌وهوا یاری کند.

مخابرات

امروزه بخش بزرگی از زندگی انسان‌ها به تلفن‌های همراه و اینترنت وابسته است. با توجه به این مسئله، سطح توقعات و نیاز‌های بشر از خدمات مخابراتی بالاتر رفته است. هوش مصنوعی و مخابرات در یک مسیر هم‌گرا در حرکت هستند. شرکت‌های بزرگ و رهبران مخابراتی دنیا مانند AT&T و Verizon از ترکیب دانش مخابراتی، هوش مصنوعی و کلان‌داده در کنار هم استفاده می‌کنند تا فرایند‌های خود مانند تجربه مشتری، ارائه سرویس‌های شخصی‌سازی‌شده، پردازش و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات در لحظه را بهبود بخشند.

بازاریابی و فروش

امروزه داده‌ها و اطلاعات یک دارایی ارزشمند برای صنایع در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در حوزه بازاریابی و فروش شناخته می‌شود. وجود کلان‌داده‌ها در کنار قابلیت‌های ارزشمند هوش مصنوعی، فرصت‌های بیشتری برای درک بهتر مشتریان در اختیار صاحبان کسب وکار قرار می‌دهد. به کمک هوش مصنوعی، می‌توان مشتریان و مصرف‌کنندگان را بهتر شناخت و از الگو‌های خرید و علایق آن‌ها آگاهی پیدا کرد. این امر به ارائه خدمات بهتر به مشتریان منجر می‌شود که در نتیجه آن، افزایش رضایت مشتری از یک طرف و افزایش درآمد و بهبود کارایی کسب و‌کار را از طرف دیگر به همراه خواهد داشت.

پزشکی و سلامت

حوزه پزشکی و سلامت برای ادامه حیات بشر بسیار مهم است. هوش مصنوعی در این زمینه نیز ورود پیدا کرده است. پژوهش‌های صورت‌گرفته در حوزه‌های مرتبط با پزشکی، دارو و خدمات به معلولان حاکی از آن است که فناوری هوش مصنوعی می‌تواند تحولات چشمگیری در زمینه‌هایی مانند تشخیص بیماری، روش‌های درمان، اختلالات دارویی و پردازش تصاویر پزشکی ایجاد کند. از دیگر عوامل اثرگذار بر سلامت بدن انسان می‌توان به ورزش و تغذیه سالم نیز اشاره کرد. هوش مصنوعی با داشتن توانایی در تجزیه و تحلیل و پردازش سریع اطلاعات و هم‌چنین فناوری‌هایی از جمله بینایی ماشین، اینترنت اشیا و روباتیک توانسته است در زمینه ورزش و تغذیه نرم‌افزار، پلتفرم و گجت‌هایی کاربردی برای بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها ارائه دهد.

رسانه

هوش مصنوعی با استفاده از ابزار‌های چهارگانه بینایی ماشین، پردازش زبان طبیعی، پردازش گفتار و داده‌کاوی در بخش‌های مختلف صنعت رسانه از جمله رادیو و تلویزیون، اخبار، سایت‌ها و رسانه‌های اجتماعی می‌تواند به تولید و نظارت بر محتوای متنی، صوتی و تصویری بپردازد. هوش مصنوعی در صنعت رسانه تحولات بزرگی را در سال‌های اخیر ایجاد کرده و موجب افزایش بهره‌وری در موارد زیادی ازجمله تولید محتوا، ارتباط با مخاطب و درک مخاطب شده است. این امر باعث توجه بیش ازپیش شرکت‌های بزرگ و فعالان حوزه رسانه به هوش مصنوعی و به خدمت گرفتن ابزار و امکانات آن شده که در بازار داغ رقابت امروز برای جذب مخاطب بیشتر، به یک امر حیاتی تبدیل شده است.

هوافضا

هوش مصنوعی در صنعت هوافضا کاربرد‌های گسترده‌ای دارد و استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین در بخش‌های مختلف این صنعت سبب افزایش سرعت‌عمل، کارایی و امنیت شده است. هوش مصنوعی می‌تواند تصمیم‌گیری در شرایط عدم قطعیت را ساده‌سازی و داده‌های به‌دست‌آمده را پردازش کند. سپس خروجی‌هایی با قابلیت اطمینان بالا ارائه دهد. همین امر سبب استفاده مهندسان از فناوری‌های کاربردی هوش مصنوعی برای کنترل و هدایت بالن‌ها، بالگردها، ماهواره‌ها، پهپاد‌ها و فضاپیما‌ها شده است.

هنر

اعتقاد پژوهشگران و سرمایه‌گذاران حوزه هنر بر این است که باید روابط مستحکم‌تری بین رایانه و خلاقیت را هدف قرار داد. به عبارت دیگر، به جای اینکه رایانه را فقط ابزاری برای کمک به انسان‌های نوآور در نظر گرفت، می‌توان آن را به عنوان یک موجود خلاق در نوع خود دید. این دیدگاه، زیرشاخه جدیدی از هوش مصنوعی را ایجاد کرده است که خلاقیت محاسباتی نامیده می‌شود. این علم به کمک الگوریتم‌ها می‌تواند در سرودن شعر، خلق موسیقی و تابلوی نقاشی وارد شود و اثری را بیافریند.

وضعیت مشهد و کشور در این حوزه

برای سنجش درست وضعیت کشورمان در زمینه هوش مصنوعی، باید ۲ حوزه پژوهش و کاربرد‌های این فناوری را مجزا بررسی کرد. در بحث پژوهش، کشور ما در سال‌های گذشته شرایط مطلوبی را پشت سر گذاشته است و توانسته‌ایم در منطقه، جایگاه اول تولید مقاله‌ها و پژوهش‌های علمی در زمینه فناوری هوش مصنوعی را به خود اختصاص دهیم. جدیدترین بررسی از وضعیت تولیدات علمی در حوزه هوش مصنوعی ایران و جهان که از سوی مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام شده است، نشان می‌دهد بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۰ میلادی ۳۵۴ هزار و ۴۴۳ مدرک علمی در جهان در حوزه هوش مصنوعی منتشر شده که سهم ایران از این تعداد ۴ هزار و ۵۴۲ مورد است. بر اساس این گزارش، آمریکا، چین، بریتانیا، هند، آلمان، فرانسه، ژاپن، ایتالیا، اسپانیا و کانادا از نظر تولید مدارک علمی ۱۰ کشور برتر دنیا در حوزه هوش مصنوعی هستند و در این رده‌بندی ایران، در رتبه ۱۴ جهان و اول منطقه قرار دارد.
اما در بخش دوم، یعنی کاربرد‌های هوش مصنوعی در اداره کشور، هنوز جای کار فراوانی داریم و تا امروز نتوانسته‌ایم در عملیاتی کردن ظرفیت‌های علمی و پژوهشی موجود عملکرد موفقی داشته باشیم. چنان‌که در حوزه کاربرد‌های هوش مصنوعی، بر اساس گزارشی که در بالا اشاره شد، رتبه ۷۵ را در دنیا داریم. این مسئله نشان می‌دهد برای عملی کردن توصیه رهبر معظم انقلاب و تبدیل شدن به یکی از ۱۰ قدرت برتر دنیا در هوش مصنوعی، باید بیش از گذشته به نقش این فناوری در حوزه‌های عملیاتی مختلف بها داده شود، مسئله‌ای که در مشهد با راه‌اندازی نخستین پردیس تخصصی هوش مصنوعی در دانشکده فنی دانشگاه فردوسی، از سال ۹۷ پیگیری شده است. این پردیس با اهدافی، چون پیشبرد و ترویج فرهنگ پژوهش و نوآوری در صنعت به کمک دانشگاه، ایجاد زمینه مناسب برای جذب پژوهشگران، نخبگان و دانشمندان ایرانی و حمایت از پروژه‌های نوآورانه دانشجویی و پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا در زمینه هوش مصنوعی شکل گرفته و تا امروز چند سامانه و محصول مختلف در حوزه هوش مصنوعی تولید کرده است.

نیاز به تدوین راهبرد توسعه هوش مصنوعی در کشور

از سال ۲۰۱۶ حدود ۴۵ کشور به تدوین راهبرد‌ها و اقدامات ملی برای تقویت تحقیقات هوش مصنوعی و به‌کارگیری و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن اقدام کرده‌اند. رویکرد هر دولت در پیگیری اجرایی سیاست‌های تدوینی خود تا اندازه‌ای متفاوت است، اما در مجموع، کشور‌ها رویکردهایی، چون «تقویت عملکرد نهاد‌ها و سیستم‌های دولتی»، «تقویت اکوسیستم‌های نوآوری»، «تقویت شرکت‌های بزرگ صاحب فناوری» و «تقویت شرکت‌های کوچک و متوسط متأثر از هوش مصنوعی» را در اهداف خود پیش‌بینی کرده‌اند.

آنچه واضح است این است که محور‌های مشترک سیاست‌گذاری این کشور‌ها در حوزه هوش مصنوعی مواردی، چون تحقیق و توسعه، آموزش و تقویت نیروی انسانی، انتقال فناوری، نوآوری، زیرساخت‌های دیجیتال، اخلاقیات، حاکمیت، رگولاتوری و سرویس‌های عمومی و اکوسیستم داده را شامل می‌شود.
به طور کلی، نگاهی به استراتژی و برنامه کشور‌های مختلف در حوزه هوش مصنوعی نشان می‌دهد کشور‌ها بر تقویت هرچه‌بیشتر پژوهش در دانشگاه و سایر بخش‌های تحقیقاتی و تخصیص بودجه به منظور تقویت تحقیق و توسعه در شرکت‌ها تأکید دارند.

این در حالی است که در کشور ما با وجود اقدامات مثبتی که در سال‌های گذشته در حوزه هوش مصنوعی انجام شده است، هنوز نقشه راه جامع توسعه این فناوری در حال تدوین است. در همین زمینه، اردیبهشت امسال علی‌اصغر انصاری، رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، در مصاحبه با خبرگزاری مهر اعلام کرد: تدوین نقشه راه جامع توسعه هوش مصنوعی در کشور را با هماهنگی سازمان برنامه و بودجه دنبال می‌کنیم، اما با توجه به اینکه تدوین این سند راهبردی ممکن است زمان‌بر باشد، معطل سند نقشه راه مدون نمی‌مانیم و کار ترویجی و حل مسئله در این حوزه را با صنایع و مجموعه‌های مختلف جلو می‌بریم. در همین حال، در حال تهیه گزارش وضعیت موجود کشور از نظر وضعیت آموزش نیروی انسانی در حوزه هوش مصنوعی، وضعیت نیروی کار، وضعیت زیرساخت و وضعیت پروژه‌ها هستیم تا از این گزارش برای تهیه نقشه راه و احکام برنامه در توسعه هوش مصنوعی استفاده کنیم.
با وجود این صحبت‌ها، بدون تردید، توسعه مورد نظر معظم‌له و رسیدن ایران به جمع ۱۰ کشور برتر در زمینه هوش مصنوعی بدون وجود نقشه جامع توسعه این فناوری شدنی نیست. برای رسیدن به این جایگاه، باید همه دستگاه‌های مسئول ذیل این برنامه جامع، وظایف خود را بشناسند و عملکرد آن‌ها پایش شود.