تاج‌الدوله بانو، تاجدار زنان قاجار در شعر و ادب

نفیسه زمانی | شهرآرانیوز - در سال ۱۲۰۹ هجری قمری در یک خانواده معمولی اصفهانی، دختری زیباروی متولد شد به نام طاووس که گرجی‌تبار بود. طاووس، چون به پانزده‌سالگی رسید، سال ۱۲۲۴ قمری بود که به عقد فتحعلی‌شاه قاجار درآمد. در اسناد، از مراسم عروسی او با شاه به عنوان یکی از باشکوه‌ترین عروسی‌های آن دوران یاد می‌شود و می‌گویند تخت مرصع خورشید را در آن عروسی برای جایگاه عروس آوردند.

مهر طاووس در دل شاه قاجار چنان ریشه دواند که فتحعلی‌شاه تخت جواهرنشان خویش را از خورشید به تخت طاووس تغییر داد. این ازدواج موجب رشد فرهنگی طاووس‌خانم شد، زیرا پس از عقد بانو با شاه، «نشاط اصفهانی» را به عنوان استاد طاووس برگزیدند. سید عبدالوهاب نشاط اصفهانی شاعر و خوش‌نویس مسلمان و از سیاست‌مداران قرن سیزدهم هجری ایران بود و با ریاضی، حکمت الهی و منطق آشنایی داشت. نشاط اصفهانی در امر تحصیل طاووس نهایت تلاش خود را صرف کرد. بانو نیز از دانش و ادب و هنر او بسیار بهره برد.

طاووس خانم در خوش‌نویسی مهارت پیدا کرد. طبع شاعری نیز در وی نمایان شد. از بانو به عنوان زنی ادیب در دربار قاجار یاد می‌شود. طبع شاعرانه طاووس در کلام با همسر نیز نمودار بود به طوری که گویند همیشه در مصاحبت با شوی خویش چند بیت شعر را ضمیمه گفتار خود می‌کرد. مهر بانو در دل شاه هم‌چنان فزونی یافت که به وی لقب تاج‌الدوله را دادند. سپس به امر فتحعلی‌شاه برای بانو عمارتی مجلل ساختند و بعد از پایان یافتن ساخت عمارت، تاج‌الدوله برای اقامت به آنجا رفت. بانو امانت‌دار بود.

به همین دلیل، بخشی از خزانه دربار شاهی را به عنوان خزانه مخصوص شاهی به تاج‌الدوله سپرده شد. تاج‌الدوله مهمان‌نواز بود، به‌طوری‌که، چون سال تحویل می‌شد، ۱۳ روز پذیرای زنان دربار شاهی می‌شد. حتی دختران شوهرکرده شاه نیز به عمارت بانو دعوت می‌شدند. همگان از بانو به‌نیکی یاد می‌کردند. تاج‌الدوله ۶ فرزند به نام‌های سلطان محمدمیرزا سیف‌الدوله، شیرین‌جان‌خانم، فرخ‌سیرمیرزا نیرالدوله، سلطان احمد میرزا عضدالدوله، خورشیدکلاه‌خانم شمس‌الدوله و مرصع‌خانم داشت. در میان فرزندان تاج‌الدوله، سیف‌الدوله، پسر ارشدش، بیشتر مورد توجه شاه قرار گرفت.

به همین دلیل، فرزند را در سیزده‌سالگی حاکم اصفهان کرد و یوسف‌خان گرجی سپهدار را به عنوان وزیر وی گماشت تا فرزند را راهنمایی کند. چون فتحعلی‌شاه را زمان مرگ فرارسید، تاج‌الدوله به عنوان زن وفادار شاه در کنار همسر بود و هنگامی که شاه در ۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ دار فانی را وداع گفت، بانو از ترس درگیری شاهزادگان بر سر جانشینی، به سید محمدباقر شفتی پناه برد. سید محمدباقر شفتی از مراجع عالم ایران در اواخر زندگی فتحعلی‌شاه بود که در پیشینه دینی خود بازپس‌گرفتن باغ فدک از دست محمدعلی‌پاشا و تحویل آن به سادات مدینه را دارد.

رفتن بانو به محضر وی در به کمال رسیدن دینی بانو نیز اثرگذار بود به طوری که، چون محمدشاه قاجار بعد از فتحعلی‌شاه بر تخت نشست، بانو همه جواهرات خود را به شاه جدید بخشید. خود نیز با پسرش، سیف‌الدوله، به عتبات عالیات سفر کرد. سفر زیارتی وی بدین‌جا ختم نشد بلکه چندین‌بار به حج مشرف شد. سپس نجف را برای زندگی خود برگزید و همان هنگام مقبره‌ای برای خود در صحن حرم حضرت امیرالمومنین (ع) گرفت. زندگی تاج‌الدوله در حدود سال ۱۲۵۰ قمری در نجف به پایان رسید و کالبد او را در آرامگاهی که پیش‌تر برای خود گرفته بود دفن کردند. چند تن از فرزندان تاج‌الدوله بعد از مرگ بانو در نجف ماندند. نسل پنجم و ششم آن‌ها نیز هم‌اکنون در نجف و کربلا زندگی می‌کنند.