درباره مسجد قطب الدین حیدر در شهر تربت حیدریه | «حیدر»‌ی که حیدریه شد

سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ تربت حیدریه، همسایه‌ای دیرین برای مشهد بوده است و مسافران بسیاری در راه رفت یا برگشت از این شهر زیارتی، گذرشان به جاده تربت حیدریه می‌افتد. بسیاری از افرادی که قدم به این شهر می‌گذارند، شاید دلشان بخواهد ساعتی را خاطر آسوده کنند و غذایی صرف کنند. دراین میان شاید بد نباشد نزدیک یک مکان تاریخی، بساط استراحتشان پهن شود و در این فاصله، سری به یک بنای کهن سال پا برجا بزنند.

مسجد قطب الدین حیدر در شهر تربت می‌تواند نقش یک میزبان صبور و با حوصله را برای میهمانان گذری این شهر ایفا کند؛ عارف مشهوری که حضورش در یک شهر چنان به آن مکان اعتبار داده که نامش را از او گرفته است. عارفی که در قرن ششم در این شهر زندگی کرده، اکنون در خیابان «منصوریه» مدفون است و بر مزارش، مسجدی تاریخی انتظار تاریخ دوستان را می‌کشد. مزار این شیخ و مجموعه تاریخی همراه آن در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آنچه باقی مانده است

این مجموعه از لطمه‌های گذشت زمان در امان نمانده و بخش‌هایی از آن از بین رفته است. اکنون ساختمان اصلی مقبره، ساختمان کاروان سرای ضلع شرقی مقبره و چند دهانه نیمه مخروبه شبستان و گنبد خانه و ایوان مسجد باقی مانده است که حدود ۷۲۲ متر مربع مساحت دارد.

گنبدخانه مسجد، فضایی صدمتری است که گنبدی به ارتفاع ۱۶ متر بر آن قرار دارد. در دو ضلع اصلی آن در هر طرف، چهار غرفه وجود دارد که در دو طبقه تعبیه شده اند. گنبدخانه در سمت قبله دارای فرورفتگی و دارای نیم گنبد است و محراب بنا هم آنجا قرار گرفته است. البته از رواق‌های بنا فقط یک رواق در سمت شرق گنبدخانه باقی مانده است.
یزدی بندی، مقرنس، آجرکاری خفته راسته جناقی نما و گچ بری‌هایی با نمای اسلیمی و ترنج، از هنر‌هایی است که نمای مسجد را زینت داده است. گچ بری‌ها و مقرنس زیر طاق محراب، دارای رنگ آمیزی و نقاشی با نقوش اسلیمی بوده است که اکنون آثاری از رنگ از آن دیده می‌شود.

از دوره تیموری تا کنون

آنچه از ویژگی‌های معماری این بنا می‌تواند جالب باشد، ساخت آن در دوره‌های مختلف تاریخی از عهد تیموری، صفوی، قاجار است. مزار تیموری با مسجد صفوی و کاروان سرای قاجار در هم تنیده شده اند تا یک مجموعه را بسازند که در ساخت آن، از مصالح آجری با ملات ماسه گچ استفاده شده است.

قدیمی‌ترین کتیبه تاریخ دار مجموعه، پیش از این در آب انباری در وسط صحن مسجد بوده که پس از تخریب آن در یکی از ایوان‌های مقبره نصب شده است. روی آن نوشته شده است: «گفت از پی تاریخ بنا پیر خرد/ آب از بدل برکه کوثر برگیر». این کتیبه تاریخ ۹۸۶ ق را نشان می‌دهد. ضریح چوبی شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و تاریخ کتیبه آن، ۹۸۷ ق است. بر کتیبه ایوان مقبره نیز تاریخ ۱۰۲۳ ق نوشته شده است که نشان می‌دهد این مسجد، زمان شاه عباس اول نیز مرمت شده است. تنها کتیبه‌ای که تاریخ مسجد بر آن حک شده است، تاریخ ۱۰۴۵ ق را نشان می‌دهد که بر ایوان مسجد نصب است. در این کتبیه نه سطری از خواجه عبدا... بن درویش علی تربتی به عنوان بانی مسجد یاد شده است.

کاروان سرای این مجموعه نیز متعلق به دوره قاجار است که مانند مسجد، سال‌ها پس از ساخت مزار قطب الدین حیدر ساخته شده است. این توسعه نشان از خیل عظیم زائران و مشتاقان این عارف در آن زمان می‌دهد.
این مجموعه که به لحاظ تاریخی، ارزش بسیاری دارد، در چند دهه گذشته بار‌ها مرمت شده است. عکس‌های هوایی، وجود شبستانی را در محوطه روبه روی ایوان مسجد نشان می‌داد که پس از کاوش پی‌های سنگی شبستان از دل خاک بیرون آمد. رواق حایل میان محوطه مسجد و مقبره و بقایای یک پایاب در داخل مقبره، از دیگر کشف‌های عکس هوایی بود که زمان آن را به عهد تیموری نسبت می‌دهند.

موقوفاتی برای عارف

مجموعه قطب الدین حیدر دارای موقوفات زیادی بوده که قسمتی از آن در افغانستان و فرارود قرار داشته که اکنون از دست رفته است. در تربت حیدریه، شش دانگ مزرعه «سریشا» بخشی از روستای «بوریا باد» و «سیاه سنگ»، دو سهم از روستای کوچه قاضیان، مقداری زمین در محله «برزار» تربت، اراضی اطراف مزار که چند دبیرستان، دبستان، هنرستان، ورزشگاه اداره آموزش و پرورش، اداره اوقاف و چندین مغازه در آن قرار دارد، جزو موقوفات مزار بوده است. همچنین مزار دارای مطبخ مضیف و اثاثیه مفصل بوده و حتی نقاره و نوبیت داشته که مقداری از اثاثیه و اداوت مسی مزار تا حدود صد سال پیش باقی بوده است.

مسجد قطب الدین حیدر با وجود مرمت به دلیل از میان رفتن فضا‌ها دارای کاربری نیست و مقبره قطب الدین حیدر به عنوان زیارتگاه و کاروان سرا به عنوان موزه مردم شناسی استفاده می‌شود که زیر نظر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اداره می‌شود.

منبع: مساجد تاریخی خراسان، سیدمحسن حسینی