گذری بر تاریخ شکل‌گیری آیین غبارروبی ضریح حرم مطهر رضوی

طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ گرد نشسته بر صحن و سرای حضرت دوست، توتیای چشم است و نور دل؛ زیرا جای پای قدم‌های عاشقی است که هر روز با پای جان به آستان بوسی حبیب می‌آیند. همین حرمت هم هست که حتی غبارروبی صحن و ضریح مطهر امام رضا (ع) را به سنت و آیینی پرتشریفات تبدیل کرده است، آیینی که تا هنوز هم جاری است و سطر‌های بعدی، تنها شرح مختصری بر آن است.

آیینی به قدمت عصر صفوی

آیین غبارروبی آستان حضرت رضا (ع) قدمتی دیرینه دارد؛ عمری هم تراز با عصر صفوی، یعنی همان دورانی که وسعت روضه منوره از صحن و فضای ضریح فراتر نمی‌رفته است. به گواهی منابع تاریخی در ابتدا این کار بسیار ساده بوده و به منظور نظافت داخل و خارج ضریح، اطراف مزار و گردآوری نذورات، هدایای تقدیمی و دیگر اشیای موجود در داخل ضریح و گردگیری از قرآن‌های خطی نفیس و اشیای قیمتی موجود بر فراز قبر مطهر صورت می‌گرفته است. بعد‌ها در عصر تیموریان و پس از آن است که با گسترش فضای حرم مطهر، غبارروبی به شکل یک سنت و آیین نمود پیدا می‌کند. تشریفاتی شدن این مراسم را نیز به دوره قاجار نسبت می‌دهند و از قضا بیشتر اسناد باقی مانده در این زمینه نیز مربوط به همین روزگار است.

تعیین وقت معین برای نظافت

با گذشت زمان و افزایش چشمگیر تعداد زائران در اطراف ضریح و ازدحام دائمی جمعیت و نبود امکان نظافت بموقع و گردآوری نذورات، به تدریج غبارروبی دارای وقت معین و لوازم ویژه شد. برای نمونه در دوره صفوی، ضریح مطهر و اطراف آن، سالی یک بار و پیش از نوروز غبارروبی می‌شده، اما از دوره قاجار تعداد دفعات افزایش پیدا کرده و سوای نوروز، در اعیاد دیگر مانند عید فطر، تولد ائمه معصوم یا ایام سوگواری نیز انجام می‌شده است.

سلطان صاحبقران قاجاری در سطری از بیان خاطراتش از مشهد می‌نویسد که فرصتی دست داده است تا دقایقی پس از مراسم غبارروبی در حرم باشد. او آن روز را چنین توصیف می‌کند: «رفتیم زیارت حرم. چند نفر از علما در آنجا به حضور رسیدند. کلیددار درب ضریح مطهر را با کلید نقره باز کرد. دو در داشت. یکی در تنگی بود. از آن در داخل ضریح مطهر شده، صندوق قبر مقدس منور را با کمال شوق و حضور بوسیده، حالت خوشی و وجد زیادی دست داد. زمین مقبره مطهر از بلور است.

خلاصه با حالتی بسیار خوش از آنجا بیرون آمده، ایستادیم، در را بستند، بعد رفتیم به تحویلخانه برای ملاحظه بعضی جواهرات که سابقا توی ضریح بوده و قبل از وقت آمدن ضریح را جاروب و تمیز کرده، جواهرات مزبور را به تحویلخانه برده بودند.»
پس از مرمت ضریح مطهر حضرت (ع) در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، چون نذورات بسیاری به ضریح ریخته می‌شده، مراسم غبارروبی هر ماه یک بار انجام می‌گرفته است تا در این حین، نذورات داخل ضریح نیز جمع آوری شود؛ این مهم گویا در آخر هر ماه انجام می‌شده است.

از سال ۱۳۲۶ خورشیدی به بعد، اما برگزاری این مراسم به سالی سه یا چهار مرتبه کاسته می‌شود و طبق استاد باقی مانده در دهه ۴۰، روی سالی چهارمرتبه ثابت بوده است. مراحل کار نیز چنین بوده که ابتدا در ضریح با کلید مخصوصی که در جعبه‌ای ساخته شده از طلا ونقره قرار دارد، باز می‌شده است.

این جعبه که به آن محبره فولادی می‌گویند، اهدایی شاه سلطان حسین صفوی بوده است. سپس علما و چهره‌های برجسته کشوری و مسئولان تراز اول آستان قدس جمع می‌شده اند و با وسایل مخصوصی که دست نقره‌ای مخصوص (برای گردآوری نذورات بالای ضریح)، جاروی پر طاووسی مرواریددوزی شده (برای گردگیری)، آفتابه مفرغی، سفره ضریح (برای ریختن نذورات و غبار روی آن) و گلابدان بخشی از آن هاست، شروع به گردگیری می‌کرده اند.

خدمت فوق ضریح

غبار روبی مزار ملائک پاسبان رضا (ع) در روزگار کنونی نیز همچنان دارای تشریفات خاصی است که خلاصه آن چنین است: علما و چهره‌های برجسته به دعوت قبلی و سپیدپوشان حاضر می‌شوند. ابتدا نذورات و محتویات داخل ضریح به بیرون منتقل و ضریح و فضای داخل آن با گلاب شست وشو می‌شود. قاریان قرآن و مداحان اهل بیت (ع) با تلاوت آیات کریم و مداحی تا آخر مراسم با این جمع همراهی می‌کنند. احترام و بوسیدن کلام ا... مجید مستقر بر سنگ قبر مطهر، یکی دیگر از آیین‌های این مراسم است.

قرآن‌های مذکور با ترتیب خاصی توسط تولیت عظمی از درون ضریح به بیرون منتقل شده، بین حاضران و خدام دست به دست می‌شود، سپس درون ضریح قرار می‌گیرند. ناگفته نماند که این مراسم، سوای مراسم روزانه غبار روبی است که در اصطلاح به آن، «خدمت‌فوق‌ضریح» می‌گویند. در غباررروبی روزانه، گرد و نذورات بالای ضریح جمع آوری و گل‌های گلدان‌های چهارگوشه آن نیز عوض می‌شود.

وسایل گردگیری ضریح

اما حرم ملائک پاسبان حضرت رضا (ع) خانه فرشتگان و مأمن دل بزرگان است. همین هم هست که از گذشته تا به امروز، خانه بهترین پیشکشی‌ها بوده است. یکی از این پیشکشی‌ها که قدمت آن به عهد صفوی می‌رسد، جارو‌های غبارروبی هستند که سوای ارزش معنوی از عیار مادی بالایی نیز برخوردارند و به همین دلیل بسیاری شان اکنون در موزه حرم مطهر رضوی قرار دارند. برابر آنچه سعیده جلائیان، در پژوهشی با این محور به دست آورده است، جارو‌های پرطاووس از ارزشمندترین موقوفات غبارروبی ضریح مطهر هستند که تعداد آن‌ها به هفت عدد می‌رسد.

او می‌نویسد: «جاروی پر طاووس یکی از قدیمی‌ترین وسایل غبارروبی و تنظیف ضریح امام رضا (ع) است که از آن برای گردگیری شیروانی و شبکه‌های ضریح استفاده می‌شود. قدمت این وسیله بر طبق اسناد موجود به دوره صفویه می‌رسد. اولین توصیف از این وسیله نیز در سندی به سال ۱۱۱۱ هجری قمری آمده که در آن به تهیه پرطاووس برای ساخت جارویی ویژه غبارروبی صندوق مطهر مزار امام (ع) اشاره شده است.

علاوه بر این در سند دیگری که پای آن سال ۱۱۱۸ هجری قمری مهر خورده، از جاروی پر طاووسی یاد شده که ویژه نظافت ضریح بوده و ارزش بسیاری نیز داشته است، آن چنان که نتوانسته اند قیمتی برای آن تعیین کنند. از دوره افشاری نیز اسناد قابل توجهی درباره جارو‌های نفیس اهدایی باقی مانده است که افراد مختلف آن‌ها را نذر و وقف حرم مطهر رضوی کرده اند.»

در عصر قاجار استفاده از این جارو‌ها همچنان ادامه دارد و گویا در این زمان به دو شکل تهیه می‌شده است؛ جارو‌هایی که وقفی بوده اند یا در خود آستانه ساخته می‌شده اند. در دوره پهلوی نیز همچنان این جارو‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و طبق مستندات، بخشی از هزینه تهیه آن توسط زائران و مقداری نیز توسط مسئولان امر و از هندوستان تأمین می‌شده است. ناگفته نماند استفاده از این جارو‌ها تا هنوز هم متداول و پرطرفدار است.

سوای جارو‌ها در سندی که از دوره صفوی باقی مانده است، گویا در این دوره، از وسیله‌ای به نام قاشق نیز در غبارروبی ضریح استفاده می‌شده که در جمع آوری نذروات داخل ضریح کاربرد داشته است. سفره ضریح، وسیله دیگری است که نشانش در اسناد دوره قاجار به دست آمده است و از قراری روی آن، غبار و نذورات کف ضریح ریخته و جمع آوری می‌شده است. متن این سند چنین است: «آنچه از غبار و ... از ضریح جمع شده در میان سفره مخصوص قرار گرفته، توسط تحویلدار مهر و موم و به تحویلخانه آستانه انتقال یافت.»

هم اکنون نیز سفره ضریح از پارچه‌ای سبز رنگ تهیه می‌شود که ابعادی ۲ تا ۳ متر دارد. این سفره در پیش روی مبارک پهن شده و روی آن، پارچه‌های سفید غبارگیری، جاروی پر طاووس و تنگ‌های گلاب قرار می‌گیرند که تا پایان کار و جمع آوری نذورات پهن است.

جاروی پر طاووس مروارید

یکی از نفیس‌ترین جارو‌های پرطاووس در حرم را زنی به نام «حاجیه نواب والده سالار» در سال ۱۲۶۳ هجری قمری وقف حرم مطهر امام رضا (ع) کرده بود. دسته این جاروی پرطاووس با دسته پوش مرواریددوزی شده‌ای پوشانده شده است. تعداد پر‌های طاووس به کار رفته در این جارو در حال حاضر ۹۰ پر، ولی تعداد پر‌های نخستین آن ۱۰۰ پر بوده است. تزیینات پارچه دسته پوش از جنس مخمل قهوه‌ای تیره، ابریشمی و به شکل ذوزنقه است. ساق بزرگ ذوزنقه، محل نگهداری پرهاست و ساق کوچک‌تر داخل دسته طلا قرار دارد. جنس مواد رودوزی بیشتر از مروارید اصل بحرینی در سه اندازه مختلف است.

سه شاخه فولادی

یک دسته نقره‌ای بلند (حدود ۲ متر) است که در قسمت سه شاخه آن، کلمه (الرضا (ع)) نقش و طلاکوب شده است. کاربرد این وسیله هنگام خدمت فوق ضریح است که به وسیله آن پوشاک، پارچه و دیگر اقلامی که زائران روی شیروانی ضریح انداخته اند، به جلو کشیده و سپس داخل کیسه‌ای مخصوص ریخته می‌شود.

دست نقره

در گذشته هنگام «خدمت فوق ضریح» از این وسیله که به شکل یک دست با انگشت‌های خمیده، طراحی شده بوده، برای جمع آوری نذورات روی شیروانی ضریح استفاده می‌کرده اند.