غزاله حسین‌پور| شهر همگان، چنان‌‌که از ظاهر این ترکیب برمی‌‌آید، شهری است که به همه شهروندان تعلق دارد. به عبارتی، در چنین شهری همه آحاد باید به آن احساس تعلق کنند تا در پی این تعلق، تعهد را نیز در خود احساس کنند. این امر، مسئولیت‌پذیری در قبال جایی را که در آن زندگی میکنیم در همه ما ایجاد یا حفظ می‌‌کند تا در امر نگهداری و سلامت و حتی پیشرفت این محیط، دغدغه‌‌مند و کوشا باشیم. اما متولیان و مدیران شهر باید این نکته مؤکد را مدنظر داشته باشند و در طراحی شهر، به «همه» شهروندان توجه کنند. بدیهی است که این «همه» کودکان، سالمندان، زنان و معلولان را نیز دربرمی‌گیرد.کتاب «شهر همگان» با چنین دیدگاهی با پژوهش و قلم دکتر سید مهدی معینی تألیف شده است.
نشست نقد و بررسی این کتاب، بعدازظهر شنبه این هفته، به همت کانون هم‌اندیشی معماری مشهد، بنیاد چهارطبقه و پژوهشکده ثامن، در شهرکتاب مشهد برگزار شد.
شهر باید منعطف و در دسترس باشد
دکتر سید مهدی معینی، مؤلف کتاب «شهرهمگان»، در توضیح چگونگی شکل‌گیری این اثر گفت: ایده تألیف این کتاب سال 1385 در ذهن من شکل گرفت. در آن زمان، همایش بزرگی برای مناسب‌سازی شهر تهران برگزار شده بود. محل برگزاری این همایش یک سالن بسیار مجهز در 2 طبقه با 1000 صندلی بود. از آنجا که برخی سخنرانانْ معلول و برای حضور در سالن دچار مشکل بودند، جلسه با تأخیر شروع شد. از همان زمان، این ایده در ذهن من شکل گرفت که لازم است به بحث شهر همگان پرداخته شود. البته برای انتخاب واژه مناسب، چندین ماه جست‌وجو کردم و در نهایت به «شهر همگان» رسیدم.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: در این زمینه، مباحثی مانند برخورداری از فرصت برابر اشتغال، دسترسی به کار، اماکن و حمل‌و‌نقل عمومی و برطرف کردن موانع معمارانه مورد تأکید است. برای قابل درک شدن بیشتر این مفهوم، باید اشاره کنم که inclusive را به فراگیری و همه‌شمولی ترجمه کردم اما چون این لغت خیلی مأنوس نبود، شهر همگان را به کار بردم. این عبارت در مقابل شامل نشدن، انزوا و طرد شدن قرار دارد. آنچه مسلم است این است که طراحی فضا به معنای تزیین و آرایش محیط نیست. تلاش کردم در این کتاب این موضوع را انتقال دهم. طراحی برای همگان یعنی اطمینان از قابل دسترس بودن محصول. بنابراین از دید برنامه‌ریزی، تلاش inclusive این است که صداهایی را که شنیده نمی‌شود منتشر کند. شهر باید منعطف و مناسب برای گروههای سنی مختلف برنامه‌ریزی شود.
به گفته معینی، کتاب او دیدگاه‌های نظری، سیاست‌ها و ملاحظات طراحی و آماده‌سازی شهر را برای 4 گروه آسیب‌پذیر یعنی کودکان، سالمندان، افراد معلول و زنان در بر می‌گیرد و همچنین به مسائلی چون مدیریت بحران در شهر همگان می‌پردازد. این پژوهشگر با بیان اینکه شهرها محل ثروت، قدرت و منزلت اجتماعی هستند و از طرفی محل ترس و تهدید و فرصت هم می‌توانند به شمار آیند، اضافه کرد: مفهوم شهر همگان در ادبیات جهانی بسیار گسترده است، اما به سبب زمان کم و محدودیتی که داشتم، بیشتر روی 3 موضوعی تمرکز کردم که مورد تأکید ادبیات جهانی است: دسترسی‌پذیری، ایمنی و امنیت و شهری بدون مانع.
نظارت شایسته‌ای روی کار طراحان شهری نیست
او با انتقاد از وضعیت نظارت بر طراحی‌های شهری گفت: سال‌های اخیر مرسوم شده است که تمام کارها را به بخش خصوصی واگذار و به محصول کار طراحان توجه کافی نمی‌کنیم. به عبارتی، کسانی که باید نظارت شوند، دستگاه نظارت را هم به خدمت گرفته‌اند و هر چیزی را در فضای عمومی به معرض استفاده عموم می‌گذارند. بنابراین باید نظارت عمومی بر کار طراحان شهری صورت گیرد تا محصولشان بهبود پیدا کند.
مؤلف کتاب «فرایندهای توسعه شهری، طرح‌ها و برنامه‌ها» شهر همگان را منبعث از شهر پایدار دانست و افزود: این شهر به تفکر در طراحی می‌پردازد و نیازها و فرم و عملکرد محصول مورد استفاده شهروندان را بررسی همه‌جانبه می‌‌کند. همچنین از نظر روش‌شناسی به این می‌پردازد که آیا فرایند طراحی بر اساس نیاز همگان بوده است یا خیر. تحقق این شهر، با یک دستورالعمل، مصوبه یا کتاب امکان‌پذیر نیست.
مشاور شهردار مشهد همچنین خاطرنشان کرد: متأسفانه به رغم اینکه در 2 سال اخیر در مشهد روی این مبحث کار کرده‌ام، شورای شهر این مضمون را به گونه‌ای دیگر استنباط و با مصوبه‌ای که در قالب شهر همگان تصویب کرده، این مفهوم را در قالب شهر نبرده است.
شهرها را مردانه و برای آدم‌های سالم ساخته‌ایم
معینی تأکید کرد: ما شهرها را مردانه و برای آدم‌های سالم ساخته‌ایم. باید در طراحی، معیار را از افراد متوسط فراتر ببریم و رعایت ضوابط مناسب‌سازی ساختمان‌ها و فضاهای عمومی برای همگان به‌ویژه ناتوانان، در اولویت قرار گیرد. سنجش موفقیت فضاهای عمومی در شهرها در گرو این است که چقدر این فضاها منعطف است.
او در بخشی دیگر از صحبت‌هایش در این نشست گفت: از سال 1990 میلادی در آمریکا قانون حمایت از افراد کم‌توان در دستورکار قرار گرفت. در سال 2005 هم قانون جدیدی در مجلس انگلیس تصویب شد که تبعیض علیه معلولان را برنـــمی‌تابید. در ایــران هم از سـال 1368 ستــــادی زیر نظـــــر وزیر کشور به نام ستاد مناسب‌سازی شروع به کار کرد. اما این ستاد و مجموعه کتاب‌ها و قوانین موجود نتوانسته است نیازهای شهر ما را بهبود ببخشد. تنها ضوابط و مقررات کافی نیستند، بلکه باید آموزش کافی و سازوکار اداری برای طراحان و ناظران وجود داشته باشد. پیاده‌ها باید اجازه داشته باشند بی‌بروبرگرد در سطح صفر زمین بمانند. دوران زیرگذر و پل عابر تمام شده است. تا این تفکر اصلاح نشود و شهر برای همگان رویکردی را سامان ندهد، امکان اینکه در این باره وضعیت بهتر شود وجود ندارد.
مؤلف کتاب «شهر همگان» در این پژوهش به موضوع کودکان و زنان به طور ویژه پرداخته است. به گفته او، امروز مصادره فضاهای عمومی به جایی رسیده که به ضرر بسیاری از اقشار از جمله کودکان تمام شده است: کودکان به 5 نوع فضا شامل فضاهای طبیعی، فضاهای باز، فضاهای جاده‌ای، فضاهای مخفی و فضاهای بازی نیاز دارند که اگر این پیش‌بینی نشده باشد، باعث بیماری آنان خواهد شد. زنان نیز به عنوان شهروندان پنهان خیلی بیشتر از مردان به فضاهایی برای امنیت فکری احتیاج دارند. نابرابری جنسیتی در خیلی از فضاهای ما مشهود است و نیاز به جداسازی برخی فضاها بیش از قبل احساس می‌شود.
همه باید بتوانند به شهرداری پیشنهاد دهند
در ادامه این نشست، دکتر مرضیه ترابی، طراح شهری و مدرس دانشگاه، در ارتباط با موضوع جلسه نکاتی را درباره طراحی شهری مطرح کرد. او گفت: وقتی شهر را جای تجربه بدانیم، مواجهه ما با آن خیلی فرق خواهد کرد. بخش اعظم آنچه در مشهد اتفاق می‌افتد، روند معکوس است. برای نمونه، به جای ساخت و اختصاص پارکینگ‌های متعدد برای ساختمان‌های تجاری، به این فکر نمی‌شود که چرا باید این حجم از ماشین به قلب اجتماعی شهر بروند. ما شهر را خودرومحور می‌بینیم. این موضوع فقط حذف حق و حقوق پیاده نیست. پیامد بدتر آن را به این زودی نمی‌توان درست کرد و آن تغییری است که در نگاه جامعه شهروند به شهر اتفاق می‌افتد. ما داریم تمام شهر را مصرف میکنیم، نه استفاده.
ترابی همچنین ضمن مقایسه فضای شهری مشهد با برلین که در آن تحصیل کرده است، بیان کرد: وقتی راجع به گروههای اجتماعی صحبت میکنیم، همه گروه‌ها مدنظر هستند. گروههای کوچک هم حق دارند از فضاهای شهری استفاده کنند. تا زمانی که توسعه سخت‌افزاری را در شهر فقط در نظر نداریم، به نتیجه نمی‌رسیم. فرایندی که ما طی کرده‌ایم این تأثیر را روی شهروندان گذاشته است که هر کسی سعی کند سهم بیشتری از این سفره شهری بردارد و درنتیجه حساسیت عمومی ما پایین بیاید. وقتی درباره شهر همگان صحبت میکنیم، باید سازوکاری در نظام مدیریت شهری وجود داشته باشد که هرکس بتواند وارد شهرداری شود و پیشنهاد یا ایده خود را به مسئولان آن برساند.