آمنه مستقیمی| امام باقر(ع) به نهضت علمی و مکتب فکری‌فرهنگی‌ای که راه‌اندازی کردند و فرصتی که به شاگردانشان برای رشد و پرورش دادند، شناخته می‌شوند و در مناسبت‌های مرتبط با آن حضرت، ابعاد مختلف این نهضت به بحث و بررسی گذاشته می‌شود، ولی آن حضرت درکنار علم بی‌مثال، در اخلاق هم بی‌نظیر بودند و میراثی ماندگار در حوزه سبک زندگی از خود برای ما به یادگار گذاشته‌اند که باید وقت بگذاریم و با تأمل در آن، رنگی متفاوت به زندگی‌مان بزنیم. به‌مناسبت سالروز شهادت حضرت باقرالعلوم(ع) با حجت‌الاسلام‌‌والمسلمین امیرعلی حسنلو، استاد سطوح عالی حوزه علمیه و مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌ها، در این‌باره گفت‌وگو کرده‌ایم.
معمولا در صحبت از امام‌باقر(ع) درباره علم ایشان و نهضت فکری‌فرهنگی که به راه انداختند، سخن به میان می‌آید و کمتر به ابعاد اخلاقی ایشان می‌پردازیم، چه مکارم و فضیلت‌های اخلاقی در سبک زندگی حضرت وجود دارد که برای امروز هم الگوبخش و راهگشاست؟
سیره حضرت باقرالعلوم(ع) سرشار از الگو‌های اخلاقی است که مرور و تبیین آن‌ها، بسیاری از گره‌های رفتاری و اخلاقی را باز میکند؛ ابن شهرآشوب در کتاب مناقب درباره امام‌باقر(ع) می‌نویسد: «او راستگوترین و گشاده‌روترین و بخشنده‌ترین مردمان بود. درمیان اهل‌بیت(ع) کمترین ثروت را داشت و درعین‌حال بیشترین هزینه را صرف می‌کرد؛ هر جمعه یک دینار صدقه می‌داد و می‌فرمود: «صدقه روز جمعه به‌خاطر فضیلت این روز بر دیگر روز‌ها، دوچندان می‌شود». هرگاه پیشامدی غم‌انگیز به او روی می‌کرد، زنان و کودکان را جمع می‌کرد، خود دعا می‌کرد و آنان آمین می‌گفتند. بسیار ذکر خدا می‌گفت. راه می‌رفت درحالی‌که ذکر خدا می‌گفت. غذا می‌خورد، با مردم سخن می‌گفت، باز از ذکر خداوند غافل نمی‌شد. فرزندانش را جمع می‌کرد و به آنان می‌فرمود تا طلوع آفتاب ذکر بگویند».
باتوجه‌به آنکه یکی از عوامل ضربه‌زننده به روابط ما با افراد مختلف و نیز یکی از دلایل به نتیجه نرسیدن کار‌هایمان، عجله و شتاب بیجاست، در سیره امام‌باقر(ع) برای درمان این آسیب چه آموزه‌ای وجود دارد؟
حلم از بارزترین صفات امام‌باقر(ع) بود و مورخان اجماع دارند که حضرت هرگز به کسی که به ایشان اهانت و ظلم کرده بود، بدی نکردند و حتی درمقابل به آن شخص، نیکی و احسان می‌کردند. از ایشان نقل است که فرمودند: «من دربرابر کارهایى از این غلام خود و از خانوده‌ام صبر مى‌کنم که از حنظل تلخ‌تر است؛ زیرا هرکه صبر پیشه کند، به‌دلیل صبر خود به مقام روزه‌گیر شب‌زنده‌دار و مرتبه شهیدى که در رکاب محمد(ص) شمشیر زده باشد، دست مى‌یابد».
حضرت باقرالعلوم(ع) کانون صبر و بردباری بودند و دیگران را هم در مواجهه با مصیبت و مشکلات به صبوری دعوت می‌کردند. ایشان درمقابل فشار شدیدی که دستگاه خلافت بر شیعیان تحمیل می‌کرد، صبور بودند. ایشان می‌فرمودند: «صبر بر دو قسم است؛ صبر بر بلا و مصیبت که نیکو و زیباست و بهترین صبر‌ها از صبرکنندگان، پرهیز و دورى جستن از کارهاى حرام است».
امام‌باقر(ع) درباره امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر که امروز به واجبی فراموش‌شده تبدیل شده است، چه نگاه و رویکردی داشتند؟
متأسفانه از معضلات بزرگ امروز ما و جامعه، فراموشی این واجب است. اگر نهی‌ازمنکر غلبه داشته باشد، خیلی از مفاسد اقتصادی، اختلاس‌ها و بی‌اخلاقی‌ها رخ نمی‌دهد و عواقب منفی آن دامن‌گیر ما نمی‌شود، لذا خوب است سیره امام‌باقر(ع) و دیگر ائمه(ع) را در این‌باره بدانیم و اجرا کنیم.
امام‌باقر(ع) نهی‌ازمنکر را مانع مرگ و تباهی جامعه می‌دانستند و در این‌باره تعارف نداشتند؛ چون در دیدگاه ایشان این واجب، فرد و جامعه را اصلاح میکند. دیگر ائمه(ع) نیز به امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر اهتمام داشتند و تأکید می‌کردند: «نگذارید این اصل به تعطیلی کشیده شود». در سیره امام‌باقر(ع) مصادیق فراوانی درباره عمل به این واجب وجود دارد؛ چنان‌که ابی‌بصیر می‌گوید: «در کوفه به زنی قرآن می‌آموختم. با وی مزاحی کردم، پس چون به نزدیک ابوجعفر باقر(ع) شدم، با من عتاب کردند و فرمودند: «هرکه در خلوت مرتکب گناه شود، خدای بدو باک ندارد که چگونه وی را عذاب کند، چه گفتی آن زن را؟»، پس من از شرم روی خود بپوشاندم و توبه کردم، پس ابوجعفر باقر(ع) گفت که دیگر تکرار نشود».
در روابط خانوادگی و صله‌رحم و داشتن ارتباط گرم و صمیمی با دوستان و آشنایان، چه آموزه‌هایی از امام‌باقر(ع) به یادگار مانده است که می‌تواند گره‌های عاطفی ما را باز کند؟
صله‌رحم و دلجویی از خویشاوندان به شرط دوری از تکلفات و تشریفات زائد که همه شئون اجتماعی ما را به زیر سؤال می‌برد و پیوند‌های خانوادگی و خویشاوندی را به‌هم می‌ریزد، روشی زیبا در انسجام و همدلی اجتماعی است. تشریفات زائد، آفت بزرگ اجتماعی است که الفت‌ها را تخریب و فاصله‌ها را زیاد کرده است. دین در بستر گرم خانواده و در سایه زلال روابط گرم خویشاوندی، پروبال می‌گشاید و جامعه دین‌دار و نسل مؤمن تربیت میکند. در سیره امام‌باقر(ع) نوشته‌اند که بهترین و محبوب‌ترین کار برای حضرت، هدیه دادن به خویشاوندان و دوستان بود و به آن عشق می‌ورزیدند. هرگز از دادن صله دلگیر نبودند، حتی به فرزند خود امام‌صادق(ع) توصیه می‌کردند که بعد از ایشان به دیگران انفاق کنند.
بخشش و گشاده‌دستی و رسیدگی به محرومان در سیره امام‌باقر(ع) چه جایگاهی داشت و به شیعیان چه تأکیدی بر این روحیه می‌کردند؟
بخشندگی از اسباب جلب محبت و مهربانی و رأفت مردم است؛ ائمه در مهربانی جلوه تمام داشتند. سیره امام‌باقر(ع) نیز، تابش انوار مهربانی و رحمت بود و هرچند عائله زیاد و زندگی ساده‌ای داشتند، بین مردم به بخشندگی و کرامت مشهور بودند. شیخ‌مفید نیز درباره آن حضرت می‌گوید: «مراتب بخشندگی او در خاص و عام، آشکار و بزرگواری‌اش درمیان مردم، مشهور و با وجود کثرت عیال و متوسط بودن وضع زندگی‌اش، به تفضیل و احسان شناخته می‌شد». همچنین امام‌صادق(ع) درباره بخشش در سیره پدرشان می‌فرمایند: «با وجود اینکه پدرم از نظر بنیه مالی کم‌برخوردارتر از سایر افراد خاندانش و نیز مخارج زندگی‌اش بیشتر از بقیه بود، در هر روز جمعه به نیازمندان کمک می‌کرد، حتی اگر کمک او به اندازه یک دینار بود و می‌فرمود: پاداش صدقه و کمک به نیازمندان در روز جمعه، برتری دارد؛ همان‌گونه که روز جمعه بر دیگر روز‌های هفته دارای برتری است». حضرت باقرالعلوم(ع) همچنین به حسین‌بن‌ایمن فرمودند: «ای حسین! انفاق کن و به عوضی که خدا می‌دهد، یقین کن که هیچ مرد و زنی نیست که از انفاق مال در راهی که خدا را خشنود میکند، سر باز می‌زند مگر آنکه چندبرابر آن در راهی که خدا را به خشم می‌آورد، هزینه خواهد کرد». امام‌باقر(ع) به ما می‌آموزند که برای بخشش و کمک به دیگران حتما نباید ثروتمند بود و تمول آن‌چنانی داشت، بلکه فقط روحیه جود و سخا لازم است تا در هر سطحی از دارایی، هوای دیگران را هم داشته باشیم.
در تربیت فرزند که یکی از ضرورت‌های اساسی جامعه امروز است و در بسیاری اوقات در آن دچار نقص و کمبود هستیم، از امام‌باقر(ع) برای ما چه به یادگار مانده است؟
از هر بزرگی که به مرتبه و منزلتی معنوی و توفیقی علمی دست یافته است، اگر بپرسند این پیشرفت و ترقی را مرهون چه امری در زندگی خود هستید، بی‌تردید یکی از عوامل مؤثر را تشویق‌هایی می‌داند که از او شده است. از نظر روانی، تشویق صد پله به انسان تعالی و ترقی می‌دهد، لذا به بزرگان علمی و فرهنگی توصیه می‌شود از تشویق نوجوانان دریغ نکنند، ولو با یک تقدیرنامه خالی و یک تمجید لفظی. طاهر از اصحاب امام‌باقر(ع) نقل میکند: «در محضر امام نشسته بودم که فرزندشان جعفر(ع) وارد شد. امام‌باقر(ع) فرمودند: «او بهترین مخلوقات خداوند است» و نزد اصحاب خود، فرزندشان را با جملاتی بسیار نیکو مشمول محبت و تشویق قرار دادند».
امام‌باقر(ع) همچنین درباره محبت در حق فرزندان، حساس بودند و بر آن تأکید می‌کردند. محمدبن‌مسلم نقل میکند: «در خدمت ایشان بودم که جعفربن‌محمد(ع)(آن زمان خردسال بودند) وارد شدند و در دستشان عصایی بود که با آن بازی می‌کردند. امام‌باقر(ع) ایشان را به‌گرمی در آغوش گرفتند و به سینه خود فشردند و خطاب به حضرت فرمودند: «پدر و مادرم فدایت!». در این هنگام جعفر(ع) خندید. الگوگیری از همین رفتارهای ساده و اثربخش در ارتباط با کودک، سبب تربیت نسلی سالم به‌لحاظ روحی و عاطفی می‌شود؛ نسلی که لازم نیست برای سرگشتگی‌هایش به تراپیست و روان‌شناس متوسل شود.
راه‌هایی برای توسل به امام محمد باقر(ع)
روش‌های زیادی برای توسل به امام‌باقر(ع) وجود دارد؛ امروز به مناسبت شهادت ایشان به برخی از معروف‌ترین این روش‌ها اشاره می‌‌کنیم.
دعایی برای توسل
دعایی به نام «دعای توسل» وجود دارد که مخصوص توسل به ائمه(ع) است. قسمتی از این دعا مختص به امام‌باقر(ع) است: «یا اَبا جَعْفَرٍ یا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی اَیُّهَا الْباقِرُ یَا بْنَ رَسُولِ ا... یا حُجَّه ا... عَلى خَلْقِهِ. اى اباجعفر! اى محمدبن‌على! اى شکافنده علوم! اى فرزند رسول خدا! اى حجت خدا بر خلق!» برای خواندن این دعا به مفاتیح‌الجنان مراجعه کنید.
صلوات خاصه امام محمد باقر(ع)
این ذکر، برای توسل جستن به امام‌باقر(ع) و ایجاد ارتباط قلبی با ایشان، بسیار سفارش شده است:
بسم‌ا...الرحمن‌الرحیم
التَّوَسُّلُ بِالْإِمَامِ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ‌السَّلَامُ: اللَّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَ زِدْ وَ بَارِکْ عَلَى قَمَرِ الْأَقْمَارِ وَ نُورِ الْأَنْوَارِ وَ قَائِدِ الْأَخْیَارِ وَ سَیِّدِ الْأَبْرَارِ الطُّهْرِ الطَّاهِرِ وَ النَّجْمِ الزَّاهِرِ وَ الْبَدْرِ الْبَاهِرِ وَ الْبَحْرِ الزَّاخِرِ وَ الدُّرِّ الْفَاخِرِ الْمُلَقَّبِ بِالْبَاقِرِ السَّیِّدِ الْوَجِیهِ وَ الْإِمَامِ النَّبِیهِ الْمَدْفُونِ عِنْدَ جَدِّهِ وَ أَبِیهِ الْحِبْرِ الْمَلِیَّ عِنْدَ الْعَدُوِّ وَ الْوَلِیِّ الْإِمَامِ بِالْحَقِّ الْأَزَلِیِّ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ. الصَّلَاه وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ أَیُّهَا الْبَاقِرُ یَا ابْنَ رَسُولِ ا... یَا ابْنَ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ یَا حُجَّه ا... عَلَى خَلْقِهِ یَا سَیِّدَنَا وَ مَوْلَانَا إِنَّا تَوَجَّهْنَا وَ اسْتَشْفَعْنَا وَ تَوَسَّلْنَا بِکَ إِلَى ا... وَ قَدَّمْنَاکَ بَیْنَ یَدَیْ حَاجَاتِنَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَه یَا وَجِیهاً عِنْدَ ا... اشْفَعْ لَنَا عِنْدَ ا.... (قُلْ: رَبِّ افْتَحْ عَلَیَّ أَبْوَابَ الْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَه).منبع: زادالمعاد
ذکر توسل هنگام زیارت قبر ایشان
«ابن‌فرحون مالکی» در کتاب برجسته «الغدیر» در حاشیه توسل جستن به ائمه بقیع، ذکری برای توسل جستن زائر مزار امام‌باقر(ع)، معرفی کرده است: «سلام بر تو ای صاحب شرف اصیل! سلام بر تو ای فخر علمای اهل عمل!»
زمان مخصوص توسل به امام(ع)
هر روز از روز‌های هفته، مخصوص تعدادی از ائمه(ع) است؛ به این معنا که توسل جستن به هریک از امامان، در روز خاصی بیشتر سفارش می‌شود. روز مخصوص امام محمد باقر(ع) نیز سه‌شنبه است
برپایی نماز حاجات
از زبان مبارک امام محمد باقر(ع) منقول است هر شخصی که حاجت مهمی دارد، اگر این نماز را اقامه کند، به حاجت خود خواهد رسید:
دو رکعت نماز به‌جا آورید. پس از اتمام نماز بگویید: یا اَبْصَرَ النّاظِرینَ وَ یا اَسْمَعَ السّامِعینَ وَ یا اَسْرَعَ الْحابِسینَ اِقْضِ حاجتی. سپس حاجت خود را از خدا بخواهید.
اذکار هدیه به ایشان
شیوه دیگری نیز برای ارتباط برقرار کردن با امام‌باقر(ع) و ایجاد توسل به ایشان وجود دارد. به مدت یک هفته، هر روز هزار مرتبه اذکار ذیل را زمزمه کنید تا اینکه به لطف خداوند در آخر هفته توسلتان پذیرفته شود:
شنبه
یا قَاضِیَ الْحَاجَاتِ
یکشنبه
یا مفتاح‌الابواب
دوشنبه
یَا مُسَبِّبَالْأَسْبَابِ
سه‌شنبه
یَا حَیُ یَا قَیُّومُ بِرَحْمَتِکَ أَسْتَغِیثُ
چهارشنبه
یَا بَدِیعَ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ
پنجشنبه
یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَام
جمعه
لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ
هر روز، پس از گفتن اذکار فوق
صد مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد