تلخی و شیرینی‌هایی از سرآغاز مشارکت زنان مشهدی

مرور تحولات سیاسی‌اجتماعی خراسان از انقلاب مشروطه تا سقوط قاجاریه و بررسی اسناد و مدارک تاریخی در زمینه مشارکت‌های مدنی زنان مشهد در دو محور اصلی مورد بحث است. نخست انقلاب مشروطه و سهم اندک زنان در آن ایام و نادیده گرفته شدن حقوق سیاسی آن‌ها. دوم، پیشرفت علوم و فنون و مشارکت زنان در این حوزه.

مطالعه اسناد تاریخی و تحلیل وقایع حکایت از آن دارد تا قبل از انقلاب مشروطه، مهم‌ترین فعالیت زنان خراسان در مقوله وقف و فعالیت‌های نیکوکارانه مطرح بوده است، زیرا به واسطه موقعیت مذهبی مشهد تعداد اندکی از بانوان بخشی از دارایی خود را وقف حرم مطهر و مصارف موقوفاتی کرده‌اند.

آن‌گونه که روایت‌های تاریخی بیان می‌کنند: در شهر مشهد زنان در برابر وقایع قبل از مشروطیت بی‌تفاوت نبودند، زیرا مرور وقایع و رویداد‌های این شهر حاکی از آن است که در سال ۱۳۲۱ قمری آنان در اجتماعات و اعتراضات مشارکت دارند، زیرا ناآرامی‌ها و آشوب‌های مشهد قبل از مشروطیت بر اثر گرانی و قحطی نان و سخت‌گیری محتکران، مردم را به ستوه آورد و زنان به خیابان ریختند. مرد‌ها نیز به تبعیت آن‌ها دکان‌ها را غارت کردند.

بارزترین مشارکت مدنی زنان ایرانی پس از انقلاب مشروطه نمود پیدا کرده است. پس از پیروزی انقلاب مشروطه، با حق رأی و فعالیت سیاسی زنان مخالفت شد و تعدادی ازآن‌ها با ایجاد انجمن‌ها و انتشار نشریات وابسته شروع به فعالیت کردند.

جالب است تا آن زمان، نگاه به بانوان با عناوین «ضعیفه» و بازتاب آن در مطبوعات دوره قاجار نشان می‌دهد، حتی در بین روشن‌فکران دوره قاجار نیز به زنان نگاه حاشیه‌ای شده است. پس از اینکه فعالیت‌های اجتماعی زنان مورد توجه قرار گرفت، به مرور زمان، اصطلاحات و واژه‌های به‌کاررفته در مطبوعات با عناوین محترمانه‌ای نمود می‌یابد.

مرور اخبار و وقایع منتشرشده در مطبوعات خراسان متقارن با اواخر دوره قاجار بیانگر این است که بیشترین آسیب‌های اجتماعی اعم از قتل و جنایت در حوزه زنان گزارش و ثبت شده است. یا انعکاس اخبار فروش دختران در شمال خراسان و جنوب آن به واسطه مشکلات معیشتی و خشک‌سالی‌ها تا اندازه‌ای رواج داشته است.

بازتاب چنین مسائلی موجب می‌شود از اواخر حکومت قاجار، زنان و دختران مشهد گام‌هایی اساسی در حوزه دانش از طریق راه‌اندازی مدارس نوین و کسب تحصیل بردارند.

در مشهد نیز پس از تأسیس مدارس نوین دخترانه و به‌کارگیری معلم‌های زن، شاهد توسعه مشارکت‌های مدنی هستیم به طوری که نخستین مشارکت مدنی زنان شهر مشهد در سه بعد بررسی می‌شود: ۱. راه‌اندازی انجمن‌های نطق و مناظره در دبیرستان‌های دخترانه. ۲. مشارکت در فعالیت‌های انسان دوستانه با ایجاد مؤسسات خیریه. ۳. ورود به مباحث دینی از طریق ایجاد تشکل‌های مذهبی زنان.

هرچند سرآغاز فعالیت‌ها و مشارکت‌های مدنی زنان چندان مورد توجه نبوده است و حتی روایت‌های پراکنده و مبهمی در منابع به طور پراکنده ثبت شده‌اند، از دهه پایانی دوره قاجار، در مسائلی، چون روزنامه‌نگاری و مشاغل اجتماعی شاهد فعالیت‌های زنان هستیم. تحلیل و بررسی هریک از وقایع صد سال اخیر می‌تواند گام مهمی در پژوهش و برگ‌های از تاریخ زنان خراسان محسوب شود.