مشهد پس از واقعۀ مسجد گوهرشاد | روز‌های بگیر و ببند

توسی (کارشناس و پژوهشگر تاریخ) | شهرآرانیوز - ماجرای حملۀ نظامیان به مسجد گوهرشاد و قتل عام مردم تحصن‌کننده در آن، همان شب به پایان نرسید. از صبح روز ۲۲ تیر ۱۳۱۴ بازداشت گستردۀ مردم و در رأس آن‌ها روحانیون فعال در نهضت آغاز شد. این امر باعث ایجاد یک موج مهاجرتی عمده از مشهد به سایر نقاط کشور و حتی عراق و افغانستان شد. فضای شهر در فردای کشتار بسیار رعب‌آور بود و همه سعی داشتند تا از تیررس نگاه مأموران مسلح رژیم خود را دور نگه دارند تا مبادا به کینۀ سلام نکردنی در روزگار گذشته، بازداشت شده و به زندان افکنده شوند.

صدور دستور برخورد

رئیس نظمیۀ مشهد پس از این واقعه و در نخستین ساعات روز ۲۲ تیر در گزارشی تلگرافی به نظمیۀ مرکز نحوۀ پایان‌بخشیدن به تحصن معترضان در مسجد گوهرشاد را این‌گونه شرح می‌دهد: «در غائلۀ مسجد، نواب احتشام با چند نفر از محرکین دستگیر. شیخ بهلول مفقود و معلوم نیست جزو مقتولین است یا مخفی شده. مأمورین در تجسس. از مأمورین آنچه تاکنون معلوم شده یک نفر مجروح. راپرت جامع‌تر، معروض می‌گردد. خود فدوی با کلیه مأمورین حاضر به خدمت.» (۱)

البته نظمیه یا همان شهربانی مرکز که از شاه دستور نابودی هرگونه مخالفتی را با خواسته‌های پهلوی اول دریافت کرده بود، این گزارش را کافی ندانسته و در دستوری خواستار شدت عمل بیشتر مأموران نظمیۀ شرق نسبت به عوامل ایجادکنندۀ این حرکت و دستگیری و تبعید محرکان و مظنونان این واقعه می‌شود. در این دستورالعمل تلگرافی قید شده بود: «به طوری که قبلا هم دستور داده شده است، کلیه اشخاصی که محرک و مسبب قضیه و مظنون می‌باشند بدون درنگ دستگیر، اشخاصی که مهم و معروفیت دارند تحت‌الحفظ اعزام مرکز، سایرین را به سمنان تبعید و تحویل نظمیه آنجا نمود. اسامی و هویت کلیه دستگیر و تبعیدشدگان را پورت کنید.» (۲)

بازداشت گستردۀ مردم

دقایقی بعد از رسیدن این امریه به مشهد موج بازداشت گستردۀ مردم آغاز می‌شود. این بازداشت به حدی گسترده بوده که قبل از غروب آفتاب بیش از هزار و هفتصد نفر از مردم مشهد دستگیر و به هنگ توپخانه منتقل می‌شوند. در روز‌های بعد دوازده نفر از دستگیرشدگان که اغلب روحانیون شناخته‌شده‌ای، چون آیات سیدیونس اردبیلی، سیدهاشم میردامادی، سیدزین‌العابدین سیستانی و سیدعبداله شیرازی بوده با هماهنگی پایتخت برای برگزاری دادگاه نظامی به تهران منتقل شدند. همچنین عده‌ای از بازداشت‌شدگان مطابق دستور ارسالی از مرکز برای گذراندن دوران تبعید به سمنان منتقل شدند. سرانجام اینکه برای بازداشت تعدادی از فراریان از جمله شیخ محمدتقی بهلول نظمیۀ مشهد بر اساس دستور نظمیۀ مرکز عکس آنان را برای شناسایی و بازداشت به نقاط مختلف کشور ارسال کرد.

نخستین واکنش رسمی

پس از انجام تمام این اعمال و درحالی‌که جوّی از رعب و وحشت نه‌تن‌ها مشهد، بلکه تمامی خراسان و شرق کشور را فراگرفته بود، دولت به دستور شاه نخستین و تنها اعلامیۀ خود دربارۀ حوادث مسجد گوهرشاد را صادر کرد. متن این اطلاعیه که تاریخ ۲۴ تیر یعنی سه‌روز پس از وقوع قتل‌عام تاریخی مسجد گوهرشاد و امضای محمود جم، وزیر داخله یا کشور آن زمان بر پایین آن حک شده بود، به شرح ذیل بود:

«اعلامیه

بر طبق راپورت واصله از ایالت خراسان، شب نوزدهم، شیخ بهلول نامى که سوء‌سوابق او از شرارت و فساد معلوم و سابقاً تحت تعقیب نیز واقع شده بود، در مشهد مقدس جمعى از عوام ساده‌لوح را در مسجد به‌عنوان موعظه دعوت کرده و دو سه روز این عمل را مداومت داده و اراذل و اوباش را دور خود جمع و عنوان کلاه و لباس را پیش کشیده، یاوه‌سرایى‌ها نموده، کار را به هتاکى رسانید. مامورین انتظامات خواستند بدواً به ملایمت و نصیحت او را از این رفتار و گفتگوهاى خلاف و مفسدت‌آمیز باز دارند. مساعى آن‌ها ثمرى نبخشید و بیم اختلال نظم رفته و مردم از این جهت اظهار نگرانى نمودند. مأموران انتظامى درصدد تفرقۀ آن‌ها برآمدند. مقاومت نموده مأمورین نظمیه را مورد حمله قرار دادند و بعضى از آن‌ها را مجروح و مقتول نمودند. مأمورین ناچار از نظامیان استمداد کردند. اشرار با آن‌ها هم ستیز نموده و آلات ضرب و قتل که همراه داشتند، به کار بردند. نظامیان هم مجبور شدند با استعمال اسلحۀ گرم حفظ نظم را به آن‌ها الزام نمایند. در نتیجه اراذل و اوباش که باعث این بى‌نظمى شده بودند، بعضى گرفتار و بعضى متفرق شدند و لیکن متأسفانه شیخ بهلول که این مفسده را برپا کرده بود، موفق به فرار شد. امنیت و انتظام کاملا برقرار گردید. فعلا نظمیه مشغول تعقیب قضیه و کشف حقایق مى‌باشد.
وزارت داخله محمود جم – ۲۳/۴/۱۳۱۴» (۳)

پایان کار

متن بالا تنها اشاره‌ای بود که روزنامه‌های آن زمان به وقایع مسجد گوهرشاد کردند. متنی که در آن سعی شده بود تا تنها شیخ محمدتقی بهلول عامل وقوع این فاجعه معرفی شود. امری که نشریات وقت چه آن‌ها که در پایتخت منتشر می‌شدند و چه نشریات خراسان به‌دلیل سانسور گستردۀ حاکم مجبور به تأیید آن شده و هرکدام پس از چاپ اطلاعیۀ بالا مطالبی در مزمت حرکت اوباش در مسجد گوهرشاد چاپ کردند. البته این پنهان‌کاری دیرزمانی ادامه پیدا نکرد و با انتشار اخبار مربوط به محاکمۀ روحانیون بازداشتی منتقل شده به تهران و اعلام رأی دادگاه آن‌ها، بسیاری از ناگفته‌ها بیان شد. ناگفته نماند که پس از این کشتار فجیع و بازداشت‌های گسترده متعاقب آن، حوزۀ علمیۀ مشهد تعطیل و تعدادى از مدارس دینى تخریب شد. همچنین شهر به طور کامل در اختیار قزاقان قرار گرفت و تا مدت‌ها مقررات محدودیت عبورومرور در آن اعمال شد، به‌نحوی که داشتن گذرنامه از شهربانى لازمۀ ورود و خروج به مشهد بود.

رضاخان همچنین تغییرات مهم پس از آرامش نسبی مشهد در سطح رؤسای ادارات مشهد و آستان قدس رضوی انجام داد. سرهنگ حسینقلی‌خان بیات از ریاست شهربانی مشهد معزول شد. رؤسای ادارات و سرکشیک آستان قدس رضوی نیز برکنار شدند و امور آستانه به‌طور موقت به محمدعلی شوشتری، نمایندۀ مخصوص رضاخان سپرده شد. محمدولی‌خان اسدی نیز پس از مدتی در ۲۸ آذر ۱۳۱۴ اعدام شد. اما فتح‌ا... پاکروان که بی‌تردید حتی فراتر از دستورات رضاخان نیز عمل کرده بود، در سمت خود استانداری خراسان باقی ماند. سرلشکر ایرج مطبوعی، فرماندۀ لشکر شرق نیز وضعیتی مشابه پاکروان داشت.

سرانجام اینکه هرچند به‌رغم تمام سانسور اعمال‌شده از سوی دولت، خبر وقوع این کشتار بلافاصله از طریق زائران در سراسر کشور پخش شد، اما فضای دیکتاتوری حاکم در کشور و نظامی‌شدن جوّ اغلب شهر‌های بزرگ پس از این واقعه باعث شد تا آن‌گونه که باید و شاید، مردم دربرابر این حادثۀ مهم از خود واکنش نشان نداده و سکوت پیشه کنند.
___________________

پانوشت:

۱_ آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش بازیابی ۴۲۲، ص ۲۷.
۲_آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش بازیابی ۴۲۲، ص ۳۷.
۳_ روزنامة اطلاعات چهارشنبه ۲۵ تیر ۱۳۱۴ سال دهم شماره ۲۵۳۶.
منابع:
۱_حدیقه‌الرضویه، محمدحسن ادیب‌هروی، مشهد، چاپخانة خراسان، ۱۳۲۶.
۲_تاریخ معاصر مشهد، ج اول، دکتر یوسف متولی حقیقی، ۱۳۹۲، مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهرمشهد.
۳_واقعة مشهد، جعفر درانی (بهار و تابستان ۱۳۸۲)، فصلنامة یاد، شماره‌های ۷۰-۶۷، سال ۱۸.
۴_قیام گوهرشاد، سینا واحد، تهران، وزارت ارشاد.
۵_تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۷_ آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش بازیابی ۴۲۲،
۸_چهرة پرفروغ از مشعلداران اسلام و فقاهت و انقلاب، تهیه و تنظیم دفتر مدرسة علمیة امام امیرالمومنین (ع)، چاپ اول، ۱۳۶۴.
۹_قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد و خاطرات، تدوین داود قاسم‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶.
۱۰_ روزنامة اطلاعات.