مروری بر تاریخ تکایای مشهد عصر قاجار
۵۲تکیه ثبت‌شده از‌سوی دالمج بر نقشه ۱۲۴۸خورشیدی مشهد در ۱۵۳سال گذشته از آن تاریخ، سرنوشت بسیار متفاوتی پیدا کرده‌اند. برخی بزرگ و برخی نیست شده و برخی تغییر نام داده اند.
رضا سلیمان نوری | شهرآرانیوز؛ همان‌گونه‌که در نوشتار‌های قبلی درباره تاریخچه ظهور مکانی به نام «تکیه» و سپس تبدیل این مکان به «حسینیه» نوشتم، اوج فعالیت این فضا‌ها در سال‌های قبل از سده معاصر دوران میانی سلطنت قاجار‌ها در ایران، خاصه دوران ناصرالدین‌شاهی بود؛ دوره‌ای که در آن، نه‌تن‌ها هنرهایی، چون تعزیه‌خوانی، شبیه‌خوانی و پرده‌خوانی مذهبی در اوج بود، بلکه شرایط کشور خاصه پایتخت به‌نوعی بود که حکام و تاجران تراز اول و افراد صاحب‌نام کشوری و لشکری در تلاش بودند تا با ایجاد تکیه‌هایی به نام خود، نظر سلطان صاحبقران را بیشتر جلب کنند.
درست به‌همین‌دلیل است که در آن دوران، حدود ۵۰تکیه به‌صورت هم‌زمان در پایتخت فعال بود. البته در این‌بین مشهد و تبریز هم به‌عنوان پایتخت‌های دوم و سوم سلاطین قاجار، کم از پایتخت نداشتند و بسیاری از رجال متنفذ ساکن این شهر‌ها هم راه نزدیکی به پادشاه قاجار و خاندان او را ایجاد فضای مذهبی موردقبول وی یعنی تکیه می‌دانستند.
در مشهد افرادی نیز بودند که در کار ساخت تکیه با جماعت نخست همراهی می‌کردند، اما نیت آنان، تقرب نزد سلطانی دیگر یعنی حضرت‌ثامن (ع) بود.
اگر آمار موجود در نقشه تهیه‌شده توسط جولیس دالمجِ انگلیسی را که از منظر شناسایی مکان‌های موجود در شهر مشهد کامل‌ترین نقشه عهد قاجار شناخته‌شده این شهر تاکنون محسوب می‌شود، ملاک قرار دهیم، باید عنوان کرد در سال۱۲۴۸ خورشیدی یعنی در میانه‌های عهد ناصرالدین‌شاهی و کمی بعد‌از سفر نخست این شاه به مشهد، ۵۲تکیه در این شهر وجود داشته است.
البته وی با‌توجه‌به آشنا‌نبودن کامل با فرهنگ شیعه، هر بنای مذهبی شهر به‌جز حرم مطهر رضوی را تکیه خوانده که نمونه بارز آن، گذاشتن عنوان تکیه بر بنای مشهور به گنبد خشتی است که مدفن یکی از آخرین نقبای مشهد یعنی میرسلطان غیاث‌الدین محمد بن امر طاهرالموسی معروف به امامزاده سیدمحمد (ع) است. با‌وجوداین بازهم این نقشه، دقیق‌ترین منبع برای شناسایی تکایای مشهد در اوج دوران فعالیت تکایا در ایران‌زمین است.
۵۲تکیه ثبت‌شده از‌سوی دالمج بر نقشه ۱۲۴۸خورشیدی مشهد در ۱۵۳سال گذشته از آن تاریخ، سرنوشت بسیار متفاوتی پیدا کرده‌اند. برخی بزرگ و برخی نیست شده و برخی تغییر نام داده اند.
اگر مکان ثبت‌شده روی این نقشه به‌عنوان تکیه را مد‌نظر قرار دهیم، از این ۵۲بنا اکنون تنها ۱۶بنا به زندگی خود البته همگی با تغییرات کامل ادامه می‌دهند. این عدم بقای شایان‌توجه بنا‌های مذهبی عهد ناصری مشهد تاکنون، دلایل چندی دارد.
یکی از این دلایل بی‌شک همان جو ضد‌دینی ایجاد‌شده در دوران پهلوی اول است؛ فضایی که در آن نه‌تن‌ها ایجاد بنای مذهبی جدید در کل کشور ممکن نبود، تا‌جایی‌که در مشهد تنها یک مسجد در منطقه عیدگاه در دوران اوج اجرای سیاست‌های خاص پهلوی اول ساخته شد، بلکه امکان بازسازی این بنا‌ها که اغلب به‌دلیل شرایط خاص اقتصادی کشور در سال‌های پایانی قرن گذشته و حضور قوای روس در مشهد در آن دوران، نیازمند بهسازی بودند، فراهم نبود.
اما دلیل مهم‌تر این ثبات‌نداشتن تکایا یا بهتر بگوییم بنا‌های مذهبی قدیمی بافت نخستین مشهد که مرحله نخست آن در دوران پهلوی اول اجرا شد و بعد‌ها در اواخر دوران پهلوی دوم و سپس در سال‌های دهه ۱۳۷۳ تا ۱۴۰۰ تکمیل شد، طرح‌های بزرگ و کوچک نوسازی اطراف حرم رضوی بود؛ طرح‌هایی که هر‌کدام از آن‌ها تعدادی از ۵۲ تکیه ثبت‌شده در نقشه ۱۲۴۸خورشیدی مشهد را از روی نقشه‌های جدید حذف کرد.
برای مثال در‌جریان ایجاد فلکه اولیه حضرت و دو خیابان امام‌رضا (ع) و طبرسی کنونی، تکایایی، چون تکیه
مسجدگاه، شماعی‌ها یا حسن‌بابا تخریب شد
همچنین در جریان اجرای طرح نوسازی اطراف حرم در دوران عبدالعظیم ولیان یعنی سال‌های ابتدای دهه۵۰ خورشیدی که ثمره آن، فضای سبز بزرگ اطراف حرم مطهر و البته دیوار قطور جدا‌کننده این محدوده از شهر بود، تکایایی، چون کور‌ها و شاطر‌ها تخریب شدند و سرانجام در سومین مرحله از تخریب بافت کهن مشهد که حدفاصل ۱۳۷۳ تا ۱۴۰۰ رخ داد، تکایایی، چون ولی‌نعمت، میرزاجانی، سیدها، کربلایی حسینعلی، خانه سوخته، حاج محمدخان، مهدی خانی و... از نقشه حدف شدند.
اما با تمام این تفاسیر اکنون حدود ۱۶ بنا از تکایای ثبت‌شده روی نقشه دالمج هنوز به زندگی خود ادامه می‌دهند.
البته این ادامه زندگی هیچ‌کدام در چارچوب هویت تکیه بودن با کاربرد خاص «تکیه» نیست و تنها حسینیه کرمانی‌ها که در نقشه دالمج در مکان آن تکیه‌بابایی قرار دارد و ظاهرا بعد‌ها در‌اختیار کرمانی‌ها قرار گرفته و پس از مدتی «حسینیه» شده، تاحدی کاربرد اصلی تکیه یعنی صفه مسجد نبی (ص) بودن را حفظ کرده است.
بنای تکیه گنبد خشتی که از ابتدا هم امامزاده بود تا تکیه اکنون در نزد همه مردم به عنوان امامزاده‌ای واجب‌التعظیم شناخته شده و محل رجوع مجاوران و زائران است.
همچنین تکایایی، چون خواجه‌روشنایی، مروی‌ها و سیدجعفر با خوانده‌شدن خطبه مسجد بر زمین آن‌ها اکنون به‌عنوان مسجد استفاده می‌شوند، هرچند مسجد مروی‌ها روزگاری است که به‌دلیل اجرای برخی طرح‌های عمرانی در اطرافش در‌انتظار بازگشایی مجدد است و صدالبته که تکایایی، چون سراب، کوچه‌نو، محمدعلی‌خان، حاج‌آقا‌جان، داروغه، حاج‌رجب، بهادرخان، قفلگرها، گداعلی، حاج‌محمد‌خان و نخودبریز‌ها با تغییر عنوان به حسینیه و البته در برخی موارد، چون حاج‌محمد‌خان به مددیان، هنوز پابرجا هستند و به فعالیت ادامه می‌دهند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
