نگاهی به «هیئت ماه» با تبیین هیئت‌های هنری و هنرمندان مشهد

دیرینگی آیین‌ها و مناسک و حفظ کارکرد و پیوستگی حیاتشان در همه دوره‌های تاریخی، نشان از توان و ظرفیت انکارناپذیر آن‌ها دارد. این کنش‌های آیینی به فراخور ابعاد معنایی، چارچوب‌های ارائه، گروه‌های مخاطب و البته برگزارکنندگان و گستره آن‌ها می‌تواند به مناسک محلی، ملی یا جهانی بدل شود.

در ساخت و پرداخت مناسک جهانی، قدرت‌ها همواره می‌کوشند همان ارزش‌های نظام سرمایه داری را پیگیری کنند و چه بسا به توسعه نئولیبرالیسم کمک کنند. به عبارت بهتر هیچ گاه نباید مناسک را تنها در چارچوب کنش و رفتار سنتی دید و از امکان انحراف معنایی در آن‌ها غفلت کرد، به گونه‌ای که اکنون نظام سرمایه داری با خلق و ترویج مناسک جهانی آن هم با ادبیات فرایند‌های یک سویه و تحمیلی جهانی سازی، در صدد ترویج رویه هایی، چون «مصرف» و فراگیر کردن ارزش‌های تکنوکراسی است.

اتفاقا زبان هنر، زبان مهمی است که به دلیل عمومیت داشتن، سرگرم کننده و غیرمستقیم بودن خود، بیشترین کاربرد را در خلق مناسک جهانی داشته است و متأسفانه جهان مادی غربی بیشترین بهره را از آن برده است.

پس آنچه گفته شد، نشان از اهمیت مناسک و قدرت معنا آفرینی آن حتی در جهان مدرن دارد. آنچه درنهایت مشخص می‌سازد که کارایی و تأثیر نهایی یک منسک چیست، پشتوانه‌های مهم معنایی آن خواهد بود. به عبارت دیگر، منابع و آبشخور‌هایی که ازنظر معرفتی موجب شکل گیری یک منسک می‌شود و البته نظام نشانه شناختی برآمده از آن نظام معنایی و احتمالا اقتصاد سیاسی حامل آیین‌های مناسکی، مشخص می‌کنند که این مناسک به منظور اصلاح و بهبود وضعیت انسان با هدف تعالی او نقش آفرینی می‌کنند یا موجب رفتار‌های تقلیلی در او می‌شوند.

در نگاه غربی، مناسک ظرفیتی ویژه برای حاکم کردن ارزش‌های نئولیبرالیسم هستند و در نگاه اسلامی و دینی، ما مناسک را مجالی ویژه برای تمدن سازی اسلامی درنظر می‌گیریم. افزون بر آنکه نباید فراموش کرد قدرت استفاده از مناسک به دو دلیل برای ما بیشتر فراهم است؛ یکی قدرت و اعتبار منابع معرفتی دینی ما به عنوان پشتوانه‌های معنایی مناسک و دیگری، قدمت و گوناگونی مناسک در فرهنگ اسلامی. با این اعتبار و باتوجه به خطر پررنگ شدن مناسک جهانی سکولار چه باید کرد؟ یکی از گام‌های برجسته؛ احیا، به روزرسانی و تقویت مناسک همگانی قدرتمند در جامعه اسلامی است.

باید دقت کنیم که برخی مناسک، جنبه گروهی دارند و تنها بخش محدودی از جامعه را پوشش می‌دهند، ولی برخی دیگر عمومیت دارند و طیف گسترده تری را شامل می‌شوند. آشکار است که بهره بردن از ظرفیت مناسک همگانی و تقویت آن‌ها در انتقال ژنوم مرکزی فرهنگ دینی به کلیت جامعه، بسیار کارآمد خواهد بود.

هیئت‌های مذهبی ازجمله کنش‌های مناسکی هستند که امروز به بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ عمومی جامعه ایرانی بدل شده اند و اقبال به آن‌ها و حضور گروه‌های مردم در آن‌ها بسیار ویژه است. هیئت مذهبی به دلیل بنیاد‌های مدنی و مردمی آن، یکی از ظرفیت‌های ویژه برای بازتولید ارزش‌های فرهنگی و درونی سازی آن در جامعه به حساب می‌آید.

کارکرد هیئت مذهبی در سویه‌های گوناگون زیستی جامعه مؤثر است و اساسا یکی از دلایل مخالفت رضاخان پهلوی با برگزاری هیئت مذهبی، همین امر بود که این مناسک را مانعی قدرتمند دربرابر جریان منحط نوسازی غربی خویش می‌دانست.

هیئت مذهبی به دلیل ساختار متکثر، پیوستگی در حفظ ارتباطات انسانی، تنوع شیوه‌های کنشگری و ورود به پهنه‌های گوناگون فعالیت و از همه مهم‌تر مردمی بودن، بیشترین ظرفیت را برای معنابخشی دینی به جامعه دارد. آنچه مهم است، توجه به این نکته است که با دگرگونی‌های زمانی و تحولات اجتماعی، نیاز است که مناسک در شکل و شیوه اجرا، بازنگری شوند تا بتوانند هماهنگ با تحولات جامعه، خود را تقویت کرده، زبان ارتباطی خویش با مردم را حفظ کنند.

از نمونه‌های موفق روزآمدی هیئت مذهبی آن هم بدون ورود و دخالت حاکمیتی، می‌توان به هیئت ماه مشهد اشاره کرد.

هیئت ماه، محفل گرد آمدن اهالی هنر و رسانه مشهد است که البته دیگران نیز امکان حضور در آن را دارند. آشکار است که هنرمندان و اهالی رسانه، خود یکی از گروه‌های مرجع جامعه هستند و هرگونه تأثیرگذاری بر ایشان، زمینه تأثیر بر کلیت جامعه را فراهم می‌آورد، ازاین روی می‌توان گفت برگزاری چنین فضای مناسکی، امکان تقویت دامنه و ژرفای اثربخشی بر کل جامعه را دارد.

نکته مهم دیگر، امکان شبکه سازی میان هنرمندان گوناگون است که به بهانه هیئت، کنار یکدیگر جمع می‌شوند.

ارتباط شبکه‌ای این قشر که شاید به طور عادی با یکدیگر همراه نشوند، موجب توسعه معنایی و چارچوبی آثار هنری خواهد شد. نکته مهم دیگر بهره بردن از ابزار‌ها و شیوه‌های جدیدی است که موردنیاز جامعه امروزین است و در گذشته به آن توجه کمتری می‌شد.

استفاده از ابزار‌های گوناگون هنری همچون حوزه گرافیک یا نمایش که در هیئت ماه پی جویی شد، خود الگویی دقیق برای دیگر هیئت‌های مذهبی محسوب می‌شود. همچنین طرح انگاره‌های دینی به زبان هنر، یکی از ویژگی‌های برجسته این هیئت انگاشته می‌شود که اثربخش است.

هیئت ماه، نمونه ا‌ی موفق و ساده است که نشان می‌دهد همچنان امکان بهره بردن از مناسک برای گسترش ارزش‌های بلند دینی برای همه اعضا و سلیقه‌های جامعه وجود دارد.