صائب؛ نماد سبک اصفهانی

قاسمی| بعدازظهر سه‌شنبه این هفته، یک روز پس از روز بزرگداشت صائب تبریزی در تقویم، دوره جدید صائب‌شناسی در بنیاد فردوسی شاخه توس آغاز به کار کرد. نخستین نشست از این دوره، با عنوان «آشنایی با طرز صائب و سبک هندی» با حضور جواد محقق نیشابوری، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادب فارسی، برگزار شد.
میرزا محمّدعلی صائب تبریزی، شاعر بزرگ عصر صفویه است. او با اینکه زاده سال ۱۰۰۰ هجری در تبریز بود و خود را اهل تبریز می‌دانست، در اصفهان رشد و نمو کرد. پدرش بازرگان بود و خانواده‌اش جزو هزار خانواری که به دستور شاه عباس اول از تبریز به اصفهان مهاجرت کردند. صائب در سال ۱۰۳۴ ه‍.ق از اصفهان راهی هندوستان شد و بعد به هرات و کابل رفت. ظفرخان، حکمران کابل، که خود شاعر و ادیب بود، او را گرامی داشت. صائب در سال ۱۰۴۲ ه‍.ق به اصفهان بازگشت و از شاه عباس دوم صفوی عنوان ملک‌الشعرایی دریافت کرد. او سال ۱۰۸۶ یا ۱۰۸۷ ه‍.ق چشم از دنیا فروبست. صائب شاعری کثیرالشعر خوانده شده که شمار سروده‌هایش را که عمدتا غزل است از 60هزار تا 120هزار بیت گفته‌اند. او سبکی را به کمال رساند که بعدها سبک هندی خوانده شد.

صائب گل سرسبد شعر در زمانه خود است
آشنایی جواد محقق نیشابوری با صائب، به گفته خودش در دهه 70 و در حضور محمد بی‌ریای گیلانی متخلص به شیدا، یکی از معدود صائب‌شناسان معاصر شکل می‌گیرد که در سال‌‌های اخیر در یکی از روستاهای نیشابور سکنی می‌گزیند. محقق این موضوع را بهانه‌ای می‌کند تا از شمار اندک صائب‌شناسان برجسته سخن بگوید که معتقد است به تعداد انگشتان یک دست هم نیستند: اگر قرار باشد چند صائب‌شناس برجسته را در 100سال اخیر نام ببریم باید از امیری فیروزکوهی سخن بگوییم که بازپیرای چهره غبارگرفته صائب در قرن معاصر بود. پس از او نیز محمد بی‌ریای گیلانی که یکی از بزرگ‌ترین انجمن‌های مکتب صائب در یک قرن گذشته را در اصفهان راه‌اندازی کرد. نویسنده کتاب «حماسه در عرفان» در ادامه سخنانش جایگاه صائب را در زبان فارسی این‌گونه توصیف کرد: شاید جسارت باشد ولی به نظر من در سبک هندی یا اصفهانی، از نظر زمان و سبک صائب محوریت دارد و گل سرسبد شعر آن دوران است یعنی نه افراط‌های سبک بیدل و نه بی‌حالی‌های شاعران پیش از خودش را دارد. او نماد سبک اصفهانی و دوره درخشان زبان فارسی است. به باور من کسی را می‌توان استاد زبان فارسی دانست که از نه‌توی ظرایف و پیچیدگی‌های زبان برمی‌آید و وقتی یک غزل از صائب را مقابلش می‌گذاری بتواند آن را درست بخواند. در آن صورت می‌توان اطمینان داشت او می‌تواند حافظ و خاقانی و شاهنامه درس بدهد. به عقیده این پژوهشگر ادبیات فارسی، شعر صائب مخاطب را در فهم ادبیات ورزیده می‌کند و برای نمونه، کسی که می‌خواهد حافظ را خوب بداند بهتر است دوره‌ای صائب‌خوانی کند. او در توضیح بیشتر جایگاه صائب، شعر او را به تلسکوپی تشبیه کرد که به وسیله آن می‌توان تمام ستاره‌ها و سیاره‌ها و مدارهای آسمان ادب را رصد کرد: شعر صائب تلسکوپ زبان فارسی است که با آن می‌توانیم به زبان و ادب فارسی نگاه کنیم و سیاره و کهکشان حافظ و مولانا و... را رصد کنیم.

قهرمان، بهترین صائب‌شناس زمان
محقق نیشابوری با بیان اینکه ادعای تام و تمامی در باب صائب‌شناسی ندارد، خاطرنشان کرد که شناخت شعرهای صائب کار سختی است و رنج و مرارت و تأمل می‌خواهد: فرد مدت‌ها باید با زبان او سر و کار داشته باشد تا پیچیدگی‌هایش را دریابد. یکی از بهترین صائب‌شناسان زمان ما استاد محمد قهرمان بود. اشعار صائب معانی مختلفی دارد و من تا الان ندیده‌ام کسی اشعار او را بهتر از استاد قهرمان بخواند. به نظر من قهرمان صائب‌شناس‌ترین و استادترین فرد در مکتب صائب است.

هر بیت او یک قله دارد
سخنران نشست «آشنایی با طرز صائب و سبک هندی» در بخشی دیگر از سخنانش اخلاق و عرفان و مضمون‌یابی و معناگرایی و زبان‌دانی را از مهم‌ترین ویژگی‌های شعر صائب تبریزی دانست.
این نویسنده خراسانی ضمن تأکید بر لزوم درست خواندن ابیات یادآور شد: ابیات صائب را نمی‌توان به یک شکل خواند. هر کلمه در آن معنایی دارد. بیت‌ها بیابان‌های یکدست و کویر نیستند، سلسله جبال‌اند. هر بیت یک قله دارد و وقتی به آن نگاه می‌کنید باید ببینید نوک قله کجاست یعنی کدام کلمه ملاک است.
برخی حتی وقتی حافظ و سعدی می‌خوانند انگار در یک بیابان قدم می‌زنند. همه ابیات را مثل هم می‌خوانند. درحالی‌که باید با شعر صحبت کرد. اصلا یکی از بیماری‌های ادبی ما این است که همه شعرهایشان را مثل هم می‌خوانند در حالی‌که باید بدانیم شعر با انسان حرف می‌زند. باید ببینیم آن بیت مدنظر چه می‌گوید. بدانیم که یک وقت با حرارت، یک وقت عاشقانه و یک وقت نرم با ما صحبت می‌کند.
محقق نیشابوری یکی از کارهای اساسی امروز در بررسی شعر شاعر را رفتن به دوره آن شاعر و توجه به این دانست که در آن دوره چه اشیائی وجود داشته است، مثلا وقتی از آینه صحبت می‌کنیم باید ببینیم آینه در آن دوره چه شکلی بوده و نماد چه چیزی بوده است.
در این جلسه شماری از غزل‌های صائب نیز تحلیل و بررسی شد.