خاستگاه مردم مشهد؛ توس یا طوس؟

مهدی سودآوری | شهرآرانیوز؛ وجه‌تسمیه «مشهد» را بیشترمان می‌دانیم. مشهد به معنای محل شهادت است که پس از شهادت امام رضا (ع) در این حدود و دفن ایشان در قریه سناباد، شهری به نام مشهد در پیرامون بارگاه ایشان شکل گرفت. اما قدمت سکونت انسان در منطقه‌ای که امروز آن را شهرستان مشهد می‌خوانیم، بسیار قدیمی‌تر است. سنگ‌نگاره‌های کمر‌مقبولا در کوه‌های طرقبه که دست‌کم قدمتی هفت‌هزار ساله دارند گواه زندگی بشر در این خطه هستند، اما اگر از اهالی سؤال شود که نام قدیم مشهد چه بوده است بیشتر خواهند گفت: «شهر توس». در طی قرن‌ها به متولدان این خطه لقب توسی یا طوسی داده‌اند، چون زاده شهر توس یا طوس بوده‌اند. حال نام توس از کجا آمده است؟

در متن «شهرستان‌های ایرانشهر» که از زمان ساسانی باقی‌مانده و به تاریخ احداث شهر‌های مهم ایران پرداخته است، بنای شهر توس را به سپهبد توس پسر نوذر نسبت داده است. توس پسر نوذر یکی از آخرین پادشاهان پیشدادی در ایران است. بعد از کشته شدن نوذر به دست تورانیان، بزرگان ایران توس را که فردی عجول بوده است، لایق تخت پادشاهی نمی‌بینند. پس برادرش زو به تخت سلطنت می‌نشیند.

توس که در شاهنامه و متون باستانی لقب «زرین کفش» دارد، در طی سلطنت زو، کیقباد، کیکاووس و کیخسرو سپهبد سپاه ایران است. در شاهنامه شرح دلاوری‌ها و اشتباهات او را به طور مفصل می‌خوانیم. توس پس از آنکه در جنگی، به اشتباه فرود پسر سیاوش و برادر کیخسرو را در کلات می‌کشد، از صحنه داستان‌ها کنار می‌رود.

ویرانه‌های قصر فرود پسر سیاوش و قلعه کلات هنوز در کوه‌های کلات نادری وجود دارد و احتمالا در این هنگام است که توس نادم از ویرانی قلعه کلات و خشم شاه را برانگیختن، از ادامه سفر با سپاه ایران برای کین‌ستانی سیاوش منصرف می‌شود و در همان حوالی شهری می‌سازد. شهری که تا به امروز به نام او «توس» یا «طوس» خوانده می‌شود و جالب آنکه راوی که نام و کار‌های او را بیان کرده هم، زاده همان شهری است که او بنیاد نهاده است.

برای آشنایی بیشتر با توس و زندگانی او به شاهنامه فردوسی توسی مراجعه کنید. توس هم در بخش اساطیری به عنوان شاهزاده‌ای طالب تاج و تخت دیده می‌شود؛ هم در بخش پهلوانی شاهنامه در قالب پهلوانی وطن‌دوست که بار‌ها جان خود را برای کشور به خطر می‌اندازد. رابطه توس زرین‌کفش به عنوان سپهبد ایران با رستم دستان پهلوان ایران داستان جالبی دارد. در هنگام نیاز همکاری برای دفاع از ایران، مانند داستان کاموس‌کشانی و گاه حسادت توس به جایگاه رستم دستان.

توس شاهزاده‌ای است که خود را هم‌سطح پادشاهان می‌داند پس هرازگاهی نخوت نسب باعث می‌شود تصمیمات اشتباه بگیرد. وارد جنگ شدن با فرود در کلات بزرگ‌ترین اشتباه او بود. بعد از توس، زریر پسر کی‌لهراسب سپهبد ایران می‌شود و پس از کشته شدن زریر در نبرد با خیونان، پسرش بستور سپهبد ایران می‌شود که گویا محل نشست و حکومت سپهبد همین شهر توس بوده که در اختیار زریر و بستور قرار می‌گیرد. شهرستان‌های ایرانشهر هم در کتاب «متون پهلوی» جمع‌آوری «جاماسب جی دستور» موجود است.