سرای عزیزا... اف؛ تنها بازار چندطبقه ثبت‌ملی‌شده در مشهد با ۱۱۰ سال قدمت

لیلا کوچک‌زاده  | شهرآرانیوز، سرای عزیزا... اف هم یکی از همین مکان‌هاست که آن را می‌توان تنها بازار تاریخی چندطبقه ثبت‌ملی‌شده در مشهد دانست که همچنان پس از حدود نزدیک به ۱۱۰ سال استوار، اما لرزان در چندقدمی حرم‌مطهررضوی ایستاده است. بنای ساخته‌شده از آجر و چوب و نقش‌خورده با فیروزه است که از ابتدا کاربری تجاری داشته و محل اصلی تجارت پوست مشهد بوده است.

محلی که چند نسل از مشهدی‌ها از آمدوشد به آن خاطره‌ها دارند. ماجرای مرمت این سرا، اما با آوار پلاسکو گره خورده است؛ گویا یک‌سال پس از این حادثه در سال ۱۳۹۶، طبق اعلام شهردار وقت مشهد، نام این بنا در رأس فهرست دوازده مکان پرخطر شهر نوشته می‌شود و از آن زمان به‌صورت پایلوت، سرای کوچک عزیزا... اف در بخش شرقی این بنا برای تعمیر آماده می‌شود که تاکنون با کش‌وقوس‌های فراوان همراه بوده و هنوز مراحل بهسازی آن به پایان نرسیده است. البته در گزارشی دیگر، به این موضوع خواهیم پرداخت و در مطلب پیش‌رو فقط تاریخ رفته بر این بنا و معماری آن را کاویده‌ایم.

عزیزا... اف در مکتوبات تاریخی

آن‌طور که در کتاب «تاریخ اقتصادی‌مشهد»، نوشته علی نجف‌زاده بیان شده است، در دوره پهلوی اول بخشی از کاروان‌سرا‌های مشهد کاربری تجارتی داشتند و برخی زوارنشین و بعضی علافی بودند. سرا‌های تجارتی مشهد، اما بیشتر در بازار و پایین‌خیابان و سرا‌های زوارنشین در پایین‌خیابان قرار داشته‌اند.

سرای عزیزا... اف هم با کاربری تجاری شامل دو سرای بزرگ و کوچک در محله عیدگاه، نبش کوچه‌های عسکریه و عباسقلی‌خان قرار گرفته است. بنای سه‌طبقه از آجر ساخته شده که، چون سطح سرا از کوچه پایین‌تر است، از نمای بیرونی دوطبقه دیده می‌شود. اما اگر بخواهیم دیگر نشانه‌های تاریخی سرای عزیزا... اف را در خود بنا بیابیم، باید آن را در کاشی‌کاری‌های سقف ورودی اصلی بنا در سرای بزرگ جست‌وجو کنیم. روی مقرنس فیروزه‌کاری سقف در این بخش، «سرای عزیزا... اف سنه ۱۳۴۷ قمری» نقش خورده است. درست روبه‌روی همین کاشی‌کاری نیز نام «حاجی غلامحسین سالم مشهدی معمار» دیده می‌شود.

فردی که این بنا در سال ۱۳۴۷ قمری (برابر با ۱۳۰۷ خورشیدی) به او واگذار شده است. به‌گفته رضا سلیمان‌نوری، در پرونده ثبت‌ملی اثر در سال ۱۳۸۰، سال ساخت بنا براساس همین تاریخی است که در سقف ورودی ثبت شده است. این مشهدپژوه همچنین می‌گوید: احتمالا چهارده‌پانزده‌سال قبل از این تاریخ یعنی اواخر دوران قاجار، سرای عزیزا... اف ساخته شده و درحال تکمیل بوده است که از سوی عزیزا... اف، تاجر یهودی، به حاجی غلامحسین واگذار می‌شود. بنا بر این گمانه‌زنی، سال ساخت این بنا را می‌توان ۱۲۹۰ خورشیدی دانست.

از تجارت پوست تا لباس‌های تاناکورا

اما عزیزا... اف، مالک اول این بنا، از نسل یهودی‌هایی بوده است که نادرشاه نزدیک به ۲۸۶ سال قبل برای توسعه شهر از قزوین به مشهد مهاجرتشان می‌دهد و او کاروان سرایی برای تاجران پوست مشهدی احداث می‌کند. سلیمان‌نوری دراین‌باره نیز می‌گوید: کارگاه‌های تولید پوست و پشم و چرم برای صادرات در سرای عزیزا... اف راه می‌افتد. صنعتی که در دوره‌ای در اختیار یهودیان تغییردین‌داده به آیین اسلام که به آن‌ها «جدیدها» گفته می‌شد، قرار می‌گیرد. آن‌ها در مجاورت این بنا در کوچه محمدیه که محل سکونت اقلیت‌های دینی مشهد در دوره افشار و قاجار بوده، سکونت داشته‌اند. اما به‌گفته این پژوهشگر، مشهد در دوره‌ای قطب صادرات پوست در ایران و آسیای میانه است.

با منسوخ‌شدن صادرات پوست در مشهد، در سال ۱۳۵۳ خورشیدی هم‌زمان با تخریب بنا‌های حاشیه حرم مطهر، این بازار به بازار فرش تبدیل می‌شود. پیش از انقلاب اسلامی در دوره‌ای مرکز فروش بنشن‌جات (حبوبات) می‌شود. اما پس از آن در دهه شصت به بازار فروش لباس‌های دست‌دوم تبدیل می‌شود. هم‌اکنون نیز سرای کوچک که مدت‌هاست برای تعمیر بسته شده، همچنان در اختیار بازار لباس‌های دست‌دوم است. طبقات بالای سرای بزرگ هم همین کاربری را دارند، اما در طبقات پایین آن، لوازم صوتی و تصویری و مایحتاج مختلف زائر دیده می‌شود.

سرای بزرگ، سرای کوچک

همان‌طور که اشاره شد، سرای عزیزا... اف از دو سرای کوچک و بزرگ تشکیل شده است که در سرای بزرگ یک حیاط در بخش بیرونی کاروان‌سرا طراحی شده است و پیرامون آن حجره‌ها و غرفه‌های تجاری مکان فعالیت کسبه بازار است. سقف طبقه همکف و اول در این بخش بنا به‌صورت طاقی و قوس‌دار اجرا شده است؛ اما طبقه دوم و سوم سقفی تخت دارند. بیشتر مصالح به‌کارگرفته‌شده در این بنا از آجر و گچ است. بااین‌حال، تیر و ستون و نرده و بالکن‌های آن از چوب ساخته شده است. کف بنا با آجر‌های خشتی سنتی فرش شده است که این آجر‌ها در بدنه بنا هم دیده می‌شود. از کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ نیز برای تزیین بنا در بخش‌های مختلف استفاده شده است. از دیگر ویژگی‌های این بنای تاریخی، بالکن‌های ساخته‌شده در چهار وجه این کاروان‌سراست که همه این بالکن‌ها به حیاط مرکزی یا همان بخش بیرونی کاروان‌سرای عزیزا... اف مشرف است. همه این بالکن‌ها در چهارگوشه ساختمان به‌وسیله راه‌پله به یکدیگر راه دارند. اما سرای کوچک در بخش شرقی بنا نیز در سه‌طبقه با سقف‌های طاقی در هر طبقه بنا شده است که درِ کوچکی نیز برای ورود به آن وجود دارد. البته یک ورودی هم از سرای بزرگ به این بخش بنا وجود دارد. این بخش در حقیقت به‌نوعی اندرونی بنا را شکل می‌داده که به‌گفته سلیمان‌نوری با وجود غرفه‌داربودن، در ابتدا کاربری مغازه نداشته است. او همچنین بیان می‌کند که در طبقه زیرین این بخش، اصطبل قرار داشته و طبقه سوم هم حالت استراحتگاهی داشته؛ اما به‌مرور این بخش هم تجاری شده است.
این مشهدپژوه بر این باور است که سرای عزیزا... اف را باید به‌عنوان تنها بازار چندطبقه تاریخی ثبت‌ملی‌شده مشهد محسوب کرد که پس از حدود ۱۱۰ سال باقی مانده است.