گزارشی درباره دردسر‌های ثبت نام خانوادگی در مشهد به مناسبت روز ثبت احوال

کمال سیستانی | شهرآرانیوز؛ مشروطه در ایران اسباب رویداد‌های مهم بسیاری است که از این میان صدور اوراق هویت و ثبت نام و فامیل برای ایرانیان پرچالش‌ترین آن هاست که انجام تمام وکمال آن و به قولی روی غلتک افتادنش سال‌ها زمان می‌برد، زیرا شامل دست انداز‌های زیادی مثل احکام شرعی صدور شناسنامه برای زنان تا ثبت نشدن نام فامیل تکراری می‌شده است.

نخستین خبر ثبت شده درباره ثبت احوال مشهد نشان می‌دهد اوایل اسفند ۱۳۰۴ خورشیدی، با روند افزایش جمعیت و همچنین لزوم ثبت مشخصات شهروندی، وزارت داخله شروع می‌کند، حکام مناطق و مأموران این کار (همگی مستخدمان وزارتخانه دولت علیه ایران بودند) را برای توجیه و توضیح لزوم داشتن اوراق هویتی و مراحل صدور آن تعلیم می‌دهد تا پس از این تعلیم، ثبت نام فامیل آغاز شود. انتخاب نام فامیل هم راه‌های مشخصی داشته که معمولا بر اساس نام طایفه، خاندان، لقب و شغل انجام می‌شد.

نخستین فامیل‌ها را چه کسانی ثبت کرده اند

سوای این به روایت اسناد موجود، عنوان داران درباری، نوکران مشاغل دولتی و شاهزادگان قاجاری نخستین گروه‌هایی هستند که برای انتخاب نام فامیل پیش قدم می‌شوند. در واقع پس از اینکه در فروردین ۱۲۹۷ خورشیدی، اداره‌ای به نام «سجل احوال» در وزارت کشور تأسیس می‌شود، همه لقب دارانِ دوره قاجاری تصمیم می‌گیرند شهرت قاجاری خود را کنار بگذارند و برای خود، نام دیگری برگزینند که این انتخاب فامیل به چند روش انجام می‌شده است.

یکی از آن‌ها انتخاب نام خانوادگی بر اساس شغل، پیشه یا هنر مرسوم در یک خانواده همچون صراف، جواهریان، آموزگار، پزشکیان و... بوده است. همچنین موطن و اصل ونسب مثل کرمانی، مشهدی، تهرانی نیز ملاک انتخاب فامیل قرار می‌گرفته است؛ ولی برخی مأموران ثبت، ویژگی‌های خلقی یا فیزیکی را هم که فرد به آن شهره بوده است، مدنظر قرار می‌داده اند؛ مهربان، امانت دار، خوش خلق، قهرمان و پیل تن از آن جمله است.

دردسر‌های انتخاب فامیل در مشهد

ثبت احوال مشهد کمتر از یک سال بعد از تاریخ رسمی تصویب قانون آن در ۱۳۰۵ خورشیدی افتتاح می‌شود؛ ولی مراحل انتخاب فامیل و صدور شناسنامه تا سال‌ها بعد به درازا می‌کشد آن چنان که این را می‌توان تا سال‌های نزدیک به جنگ جهانی دوم نیز مشاهده کرد. این یعنی با اینکه در این دوران ثبت احوال مشهد هنوز قوام ندارد و با مشکل مدیریت دست به گریبان است، ولی مردم شروع به انتشار اعلان نام فامیل خود در روزنامه‌ها می‌کنند.

جالب است بدانید که مردم آن دوره، آن قدر روی نام فامیل خود حساس بوده اند که گاهی انتخاب یک فامیل مشترک از طرف دو نفر به دعوا و درگیری‌های بزرگی هم می‌انجامید. برای نمونه آقای اکبرآقا ناظم سال ۱۳۰۵ در یک اعلان عمومی در جریده آزادی نام «شهریاری» را با نام خود ثبت و تقاضا می‌کند احدی این نام را برندارد و از ثبت آن برای خود خودداری کند.

آگهی‌های بسیاری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد مردم برای همین حساسیت تا چند بار نام فامیل خود را تغییر می‌داده و مدام شناسنامه جدید دریافت می‌کرده اند. به این اعلان که روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۰۶ منتشر کرده بود دقت کنید: «چون هر خانواده‌ای ناگزیر از گرفتن و اعلان نامی برای خود و خانواده است؛ بنابراین به افتخار ایرانیت کلمه آریایی را سجل احوال خود معرفی نموده متمنی است پس از این دوستان به کلمه «افشار» یا «گلچین» خطابم نسازند. میرزا علی اصغر آریایی.»

البته در هنگام صدور سجل، یک برگه با نمره ثبت به دست فرد می‌داده اند که مشخص می‌کرده او در چه تاریخی این نام را برای خود انتخاب کرده است تا اگر فامیلش توسط فرد دیگری انتخاب شد، او بتواند با ارائه این نمره ثبتی، اولویت خود را به اثبات برساند.

آنچه ناصری نیری در سال ۱۳۰۵ نوشته و چاپ کرده هم یک نمونه از این مشکل یاد شده است: «فلسفه نام فامیلی، تعریفی یا تخصیصی است و تکرار آن با مقصود اصلی منافی دارد. چنان که کلمه «نیری» که این بنده در سال ۱۲۹۸ خورشیدی در شعبه سجل احوال تهران برای خود انتخاب و ورقه آن تحت نمره ۲۰۸۲ ثبت و در دست است، در خراسان مکرر شنیده می‌شود. چون این بنده حق سبقت بر تمام افراد دارم از همنام‌های فعلی تقاضا می‌نمایم که مراعات الاقدام فی الاقدام را نموده، نام دیگری برای خود انتخاب نمایند. ناصری نیری، عضو تأمینات خراسان.»

تصحیح نام فامیل هم که با غلط‌های املایی همراه می‌شده، یکی دیگر از دردسر‌های ثبت فامیل بوده که ساعدالسلطان نامی آن را تجربه کرده است: «در نام فامیلی آقای ساعدالسلطان دو اشتباه شده، اولا نمره فامیل ایشان ۲۱ است که ۱۲ ثبت شده و دوما ایشان نام خود را به امیرحسین رجالی تغییر داده که به اشتباه رجایی خورده است.» در اعلان دیگری متعلق به اوایل قرن نیز یکی به اشتباه نام شاهزاده‌ای قاجاری را «عنقایی» نوشته که پس از شکایت به «جاوید اسدی» تغییر پیدا کرده است.

سامان دهی به ثبت احوال مشهد

۴ مرداد ۱۳۰۶ با تصویب وزارت داخله شاهزاده حاج مرتضی میرزا به ریاست سجل احوال خراسان منصوب می‌شود و این نخستین گام برای به سامان رساندن وضعیت سجل احوال در ارض اقدس است؛ زیرا با آمدن حاج مرتضی میرزا بسیاری از مشکلات گذشته حداقل در مشهد رفع می‌شود.

روزنامه آزادی ۲۲ بهمن ماه ۱۳۰۶ مطلبی با نام «سجل احوال خراسان» خطاب به وزارت خارجه منتشر کرده است که اطلاعاتی خواندنی درباره فرازوفرود شکل گیری اداره سجل احوال خراسان در آن آورده شده است. به موجب این مطلب، بعد از تصویب قانون تأسیس اداره سجل احوال در شهرستان ها، راه اندازی این اداره در خراسان، به تعویق می‌افتاده است تا اینکه والی خراسان، شاهزاده حاج مرتضی میرزا را عهده دار این کار می‌کند.

او که هیچ اعتبار مالی‌ای برای راه اندازی این اداره در اختیار نداشته است، با خون جگر و سیاست‌هایی که به کار می‌گیرد، آن را سرپا می‌کند. در این میان برخی اهالی مشهد که از احراز هویت خودداری می‌کردند، اما ازآنجاکه شاهزاده مرتضی میرزا از اعتبار و وجهه خوبی در بین مردم خراسان برخوردار بود، توانست دوباره پای اهالی مشهد را به این اداره بازکند. شوق و جدیت مردم در تعیین نام فامیل و گرفتن ورقه هویت به اندازه‌ای بوده است که هیاهوی جمعیت، همه نیرو‌های اداره را تا یکی دو ماه به کار می‌گیرد؛ آن هم در شرایطی که وضعیت حقوقی این نیرو‌ها هنوز مشخص نبوده است.

یکی از جراید مشهد آذر ۱۳۰۶ یعنی چند ماه پس از ورود حاج مرتضی میرزا با تأکید بر تعداد اوراق هویتی صادر شده، می‌نویسد: «از ۲۱ مرداد تا چند روز قبل تعداد تعرفه‌های صادره هویت بالغ بر بیست هزار بوده است، همچنین از چند روز قبل برای سرعت جریان امور سه شعبه در سه ناحیه شهر تأسیس شده که اهالی برای اخذ اوراق دچار زحمت نشوند. امیدواریم به زودی وسایل تأسیس اداره احصائیه در ولایات خراسان هم فراهم شود که اهالی ولایات نیز زودتر به این فایده نایل شوند.»
این عدد دو سال بعد در دی ماه به دویست و هفت هزار و نهصد ورقه می‌رسد که نود و چهارهزار تای آن متعلق به شهر مشهد و بقیه مربوط به حومه مشهد و کلات و سرخس بوده است.

ناگفته نماند مرداد ۱۳۰۷ قانون جدید ثبت احوال تصویب شد و، چون ۲ وظیفه ثبت وقایع و جمع آوری آمار‌های مختلف به این اداره محول شده بود، نام آن به اداره «احصائیه و سجل احوال کل مملکتی» تغییر پیدا کرد. از این تاریخ به بعد، به تناسب تغییر و تحولات به وجود آمده در کشور، قانون ثبت احوال نیز به دفعات، مورد تجدیدنظر، تغییر و اصلاح قرار گرفت.

در سال ۱۳۳۷ قسمت آمار از ثبت احوال جدا شد و خود با نام «اداره کل آمار عمومی» شروع به فعالیت کرد که به موجب مصوبه بعدی در سال ۱۳۴۴ به نام «مرکز آمار ایران» شناخته شد. پس از گذشت این زمان در تیرماه ۱۳۵۵، قانون جدید ثبت احوال مشتمل بر ۵۵ ماده به تصویب رسید، سپس به موجب اصلاحیه دی ماه سال ۱۳۶۳ مجلس شورای اسلامی، در برخی از مواد آن اصلاحاتی انجام شد و بعد از آن به قوت خود باقی ماند.

روایت نخستین کلاهبرداری با جعل شناسنامه در ۹۲ سال پیش

سیستانی |اوراق هویتی در ابتدای قرن یعنی زمانی که هیچ‌کدام از فهرست‌بندی‌های ثبتی شکل نگرفته بودند، تنها یک برگ مقوایی بوده که جعل آن کاری نداشته است لذا محل تقلب بسیار بوده‌اند. نخستین خبر جعل اوراق هویتی در مشهد هم مربوط به تیر ۱۳۰۹ خورشیدی بوده که در آن یک تاجر پارچه با جعل اوراق هویتی برای برات‌های سرقتی، مبالغ بسیاری را به وسیله این برات‌ها از بانکی در روسیه دریافت می‌کرده است. سطر‌های بعدی شرح گزارش این جعل شناسنامه در مشهد قدیم است که جریده آزادی آن را در ۱۶ تیر همان سال چاپ و منتشر کرده است.

جعل و تقلب

روز چهارشنبه ۱۱ تیر ۱۳۰۹ یک نفر برای شهادت، با ورقه هویت به اداره سجلات می‌رود و ورقه هویت را در آنجا ارائه می‌دهد. مأمور سجلات در اطراف این ورقه هویت برای تنظیم تقاضانامه تحقیقات می‌کند، می‌بیند شخص آورنده از این ورقه بی‌اطلاع است. شاهزاده رکنی متصدی شعبه (ثبت احوال مشهد) احساس می‌کند که ورقه به دیگری متعلق است و شخص آورنده بی‌ربط این ورقه را به خود نسبت می‌دهد، لذا از خود (آن شخص) سؤال می‌کند، اظهار می‌دارد، این ورقه را محمدباقر داده است که برای شهادت حاضر بشوم.

محمد باقر را احضار کرده و درباره ورقه هویت از مشارالیه سؤالات می‌کنند، پس از تحقیقات، قضیه مشکوف و معلوم می‌شود که میرزاعلی‌اکبر حریر فروش، اطاق‌دار ساکن کاروان‌سرای شال‌فروش‌ها، برواتی (برات‌هایی) به اسامی اشخاص مختلف به دست می‌آورده و اوراق هویت‌هایی به اسامی همان اشخاص جعل و به مدرک هویت‌های جعلی از بانک روس دریافت می‌کند، علی‌الظاهر شخص مذکور در روسیه یک نفر را داشته که کاملا مواظب بوده، چه برواتی از بانک صادر می‌گردد و فورا هویت شخصی به اسمش برات صادر شده، به علی اکبر معرفی کرده و مشارالیه ورقه‌ای به اسم او تنظیم و برات را دریافت می‌کرده است.

ترتیب صدور اوراق هویت جعلی نیز به این طریق بوده است که مرتکب، اشخاص مجهول‌الهویه‌ای به اداره می‌فرستاده و شهادت‌هایی هم برای آن‌ها می‌تراشیده و به اسامی که منظور داشته، ورقه صادر می‌کرده است.

شاهزاده رکنی کاشف قضیه مراتب را به ریاست محترم اطلاع دارد و از طرف اداره سجلات از اداره محترمه نظمیه تقاضای تعقیب شد. اداره نظمیه یک نفر مأمور فرستاد به اتفاق شاهزاده رکنی و محمدباقر به حجره میرزا علی‌اکبر مرتکب قضیه (مجرم) رفته و مشغول تفتیش می‌شوند، در ضمن تفتیش ۵ طغری ورقه هویت و چهل و شش مهر ثبت به اسامی مختلف به دست می‌آورند و از شاگرد‌های مشارالیه تحقیقات می‌کنند، معلوم می‌شود که میرزا علی‌اکبر مدت‌هاست که به نام اشخاص، اوراق هویت تنظیم می‌کند. اداره سجلات به تقاضانامه‌های اوراق مکشوفه مراجعه می‌کند و می‌بیند که خود میرزا علی‌اکبر برای هویت یکی از آن اوراق شهادت داده است.

شخص مرتکب همچنین شش طغری برات به آقاجان نامی داده است که او برواتِ مذکور را به وسیله هویت‌های جعلی گرفته و مبلغ صد تومان و کسری از آن را به میرزا علی‌اکبر داده و باقی را خود نگاه داشته است. قضیه از ناحیه عدلیه تعقیب و در دایره استنطاق قرار توقیف میرزا علی اکبر صادر شده است.

روند شکل‌گیری ثبت احوال در ایران

۱۲۹۷
ثبت احوال در تهران در وزارت داخله (وزارت کشور) تأسیس شد و به‌تدریج در نقاط دیگر توسعه یافت.
۱۳۰۴
صدور شناسنامه برای خدمت نظام وظیفه، ورود کودکان به دبستان و انجام معاملات تجاری و اقتصادی الزامی شد.
۱۳۰۷
از آنجا که وظیفه جمع‌آوری آمار‌های مختلف به اداره سجل‌احوال محول شد؛ نام این اداره نیز به «اداره احصائیه و سجل احوال» تغییر یافت.
۱۳۱۳
ثبت نام خانوادگی اجباری شد؛ براساس این قانون، سرپرست خانواده باید برای فرزندان خود نام‌خانوادگی انتخاب می‌کرد.
۱۳۵۵
با تعریف وظایف و ساختار جدید، «اداره کل آمار و ثبت احوال» به «سازمان ثبت احوال» تغییر نام داد.
۱۳۶۳
در این سال، برخی وظایف و آیین‌نامه‌های این سازمان ازسوی مجلس شورای اسلامی بازنگری شد.
۱۳۷۰
قانون تخلفات، جرائم و مجازات‌ها مربوط‌به اسناد سجلی و شناسنامه توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شد.