شاعران جوان به معارف فاطمی بیشتر توجه کنند

خراسانی و حسین‌پور _  این موقعیت در ادبیات نیز به نوعی بازتاب داشته است و شاعران بسیاری در ستایش شخصیت ایشان یا در شادی میلاد و سوگ شهادتشان با سروده‌های خود عرض ارادت کرده‌اند.

طاهره مسلمی‌زاده، پژوهشگر ادبیات آیینی، که مجموعه دانشنامه‌هایی را دربردارنده اشعاری که در مدح و ثنای اهل‌بیت (ع) سروده شده‌اند در دست تألیف دارد، یک مجلد از این دوره را به اشعار فاطمی اختصاص داده است. او که کارشناسی ارشد ریاضی کاربردی و همچنین تحصیلات حوزوی دارد، از سال ۷۰ وارد حوزه پژوهش می‌شود و در زمینه‌های مختلف مانند مدیریت اسلامی، فناوری و ... فعالیت می‌کند.

 

مسلمی‌زاده با توجه به علاقه‌اش به ادبیات از سویی و دل‌بستگی‌اش به اهل بیت (ع) از سوی دیگر، از حوالی دهه ۸۰ تصمیم می‌گیرد وارد حوزه معارف اهل‌بیت (ع) به‌ویژه شعر آیینی شود. با او درباره دانشنامه اشعار فاطمی، تاریخچه این سروده‌ها در ادبیات فارسی و مباحثی از این دست گفتگو کرده‌ایم.

مجموعه‌ای برای شعر آیینی
طاهره مسلمی‌زاده درباره مجموعه دانشنامه‌های شعر اهل‌بیت (ع) که دانشنامه شعر فاطمی یکی از آن‌هاست می‌گوید: حدود ۱۵ سال پیش شروع کردیم به تدوین دانشنامه اشعار مربوط به معصومین (ع) و عنوان کلی آن «دانشنامه طوبی» گذاشته شد.

 

این دانشنامه مجموعه‌ای است از اشعار نبوی، علوی، فاطمی، رضوی و مهدوی. این کار بر اساس علاقه خودم و نیاز جامعه ادبی کلید خورد. ۲ سال پیش، وقتی دانشنامه شعر مهدوی تکمیل شد و حوزه علمیه قم آن را چاپ کرد، کار را به دفتر آیات عظام خامنه‌ای و صافی گلپایگانی بردم و بسیار مورد توجه آن‌ها قرار گرفت. اکنون به دانشنامه شعر فاطمی مشغول هستیم که تا پایان سال آینده آماده خواهد شد.

او توضیح می‌دهد: ما در این دانشنامه، پیشینه شعر فارسی با محوریت مدح و رثای حضرت زهرا (س) را از ابتدا تا دهه ۹۰ بررسی می‌کنیم.

 

برای این منظور سروده‌هایی را که شاعران به نام حضرت زهرا (س) مزین ساخته‌اند، جمع‌آوری می‌کنیم و کار‌های تخصصی مربوط را انجام می‌دهیم؛ یعنی اگر در این اشعار، شاعری به مضامین آموزه‌های دینی، آیات قرآن، احادیث و ... اشاره کرده است، این مضامین را استخراج می‌کنیم و اشعار را بر اساس قرن سرایش آن‌ها تنظیم می‌کنیم. همچنین دوباره بر اساس سبک شعر، تنظیم را صورت می‌دهیم.

از توضیحات دایره‌المعارفی صرف‌نظر کرده‌ایم
مسلمی‌زاده در پاسخ به این پرسش که آیا این مجموعه افزون بر گردآوری خودِ سروده‌ها توضیحاتی دایره‌المعارفی درباره اشعار و شاعرانش را نیز در بر می‌گیرد، ضمن منتفی دانستن این امر می‌گوید: در این دانشنامه توضیحاتی درباره شاعر و معرفی سبک شعر ارائه نمی‌شود. بنا بود بعد از جمع‌آوری اشعار، کاری تخصصی در این زمینه انجام دهیم که با درگذشت آقای مصطفی شرعی، مسئول دفتر مطالعاتی عاشورا و حامی مالی ما، کار در این بخش تعطیل شد.

ادبیات آیینی به حضرت زهرا (س) کمتر پرداخته است
او در مقایسه اشعاری که درباره حضرت فاطمه زهرا (س) گفته شده است با آنچه برای دیگر معصومان شیعه سروده‌اند، اظهار می‌کند: با توجه به بررسی صورت‌گرفته، اشعار فاطمی را در مقایسه با اشعار مربوط به دیگر معصومان (ع)، متأسفانه آثاری ضعیف می‌بینیم. البته در این میان به شاعرانی مانند مرحوم کمپانی و آقای
سید حمیدرضا برقعی برمی‌خوریم که اشعاری بسیار قوی در این حوزه دارند، ولی روی‌هم‌رفته، اشعار فاطمی از نظر کمی و کیفی جایگاهی ضعیف‌تر دارند.

آغازگران شعر فاطمی
مسلمی‌زاده درباره تاریخچه شعر فاطمی می‌گوید: به سبب خفقان و ظلم و شکنجه و آزاری که شاعران اهل‌بیت (ع) در زمان خلفای عباسی و اموی می‌دیدند، چنین سروده‌هایی در آن عصر پراکنده و اندک است.

 

با این حال، ویژگی ارزشمند سروده‌های یادشده فراوان بودن بیان حقایق تاریخی و عقاید دینی در آن و کمتر بودن تصنع و تکلف در این اشعار است. نخستین شاعران فارسی‌زبانی که به موضوع مدنظر توجه نشان دادند، فردوسی و سنایی و ... هستند: چهارم علی بود جفت بتول/ که او را به‌خوبی ستاید رسول. از عصر صفویه با توجه به اینکه این سلسله خود را برپادارنده آیین اهل‌بیت (ع) می‌دانست، ستایش معصومان (ع) و شعر آیینی و از جملهْ شعر فاطمی تقویت شد و این آثار در دیوان‌های بیشتر شاعران آن عصر، مانند محتشم کاشانی، دیده می‌شود.

او ادامه می‌دهد:، اما پربارترین دوران شعر آیینی عصر قاجار است. این روند در دوره پهلوی کند می‌شود تا اینکه از دهه ۴۰ دوباره به آن اقبال نشان داده می‌شود.

شعر فاطمی از دهه ۸۰ اوج گرفت
این پژوهشگر شعر آیینیْ اوج توجه شاعران معاصر به اشعار فاطمی را بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران می‌داند و می‌افزاید: به‌ویژه بعد از دهه ۸۰، که رهبر معظم انقلاب و بعضی مراجع تقلید از جمله آیت‌ا... وحید خراسانی به برگزاری شایسته‌تر برنامه‌های ایام شهادت حضرت زهرا (ع) و تعطیلی مناسبتی آن در تقویم یا به اشعاری با این موضوع توجه نشان داده‌اند، اشعار فاطمی از لحاظ کمی و کیفی رشد کرده است. پیش از آن، زمان شهادت حضرت زهرا (س) به صورت تعطیلی رسمی مطرح نبود و حتی در سطح جامعه، مجالس زیادی برای دهه فاطمیه برگزار نمی‌شد.

او تصریح می‌کند: الان شخصیت قدسی و آسمانی حضرت زهرا (س) پررنگ شده است، اما قبلا ایشان به عنوان زنی خانه‌دار و فرزند رسول خدا (ص) مطرح بودند. علتش هم این است که در قدیم به‌خصوص در میان اعراب، مرسوم نبود که درباره شخصیت یک زن صحبت کنند. فکر می‌کنم همین امر سبب مغفول ماندن شعر فاطمی بوده است.

چرایی فراز و فرود‌ها
مسلمی‌زاده در تبیین چرایی فراز و فرود‌های شعر فاطمی می‌گوید: در گذشته شاعران و شخصیت‌هایی که درباره حضرت زهرا (س) سرودند و صحبت کردند، می‌کوشیدند بیشتر بر اساس مبانی دینی و معارف اسلامی سخن بگویند. از این رو بیشتر به ابعاد شخصیتی حضرت پرداختند، چون کسانی که وارد این عرصه شدند خود عالم دینی بودند و به شخصیت ایشان آگاه بودند.

 

بعد از انقلاب، خیلی از شاعران جوان بر اساس ارادت یا احساس نیاز وارد عرصه شعر فاطمی شدند و شاید از آنجا که با معارف فاطمی آشنایی نداشتند، نتیجه کارشان اشعاری عامیانه بود. با این حال، در دهه اخیر مفاهیم شعری در این زمینه بهتر شده است.

غفلت از معارف فاطمی
او درباره آسیب‌های این نوع از ادبیات آیینی هم بیان می‌کند: متأسفانه یکی از مباحثی که در اشعار فاطمی زیاد به چشم می‌خورد، پرداختن به نحوه شهادت حضرت است. شاعر، چون تنها یک مفهوم در ذهنش بوده و به آموزه‌های دینی و شخصیت و معارف حضرت فاطمه (س) از جمله خطبه‌های پرمحتوای ایشان آگاهی نداشته است، تنها بر همان موضوع تمرکز کرده است.

شعر‌هایی را انتخاب کرده‌ایم که مختص حضرت زهرا (س) باشد
مؤلف مجموعه دانشنامه‌های اشعار مربوط به اهل‌بیت (ع) در توضیح گستره آثاری که در دانشنامه اشعار فاطمی آمده است می‌گوید: یکی از ملاک‌های ما در بررسی و جمع‌آوری این اشعار اختصاص داشتن هر شعر به طور کامل به مدح یا رثا یا شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) است؛ بنابراین اگر مثلا شاعری مانند ناصرخسرو ابیاتی درباره پیامبر (ص) دارد که در قسمتی از آن به حضرت زهرا (س) هم اشاره کرده است، این شعر را انتخاب نکرده‌ایم.