روایت کوچه‌ای که گفته می‌شود امام رضا (ع) از آن گذر گرده است

به گزارش شهرآرانیوز سخن از مشهد و امام‌رضا (ع) که می‌شود، نخستین تصویری که توی ذهن می‌نشیند، گنبد و گلدسته طلا و حریم حرم مطهر رضوی است که مرقد مطهر امام‌ثامن (ع) را، چون نگینی دربر گرفته است.

اما در مشهد، جز حریم حرم و نگین زیبای وسط آن، مکان‌های دیگری هم هستند که عطر حضور حضرت رضا (ع) را دارند؛ این مکان‌ها اگرچه انگشت‌شمار هستند و وسعتشان اندک، هرکدام جایگاه ویژه‌ای در منظومه فکری و مذهبی مشهدی‌های قدیم دارند. یکی از این مکان‌ها که در محدوده محله قدیم چهارباغ، درست در تقاطع دو کوچه قرار گرفته است، در برگیرنده اثر انگشت‌هایی است که در روایت‌ها، جای دست مبارک حضرت است و به همین دلیل این راسته را به «کوچه پنجه» معروف کرده است. در سطر‌های بعدی روزگار از سر گذشته این کوچه را با هم مرور می‌کنیم.

کوچه پنجه، پیش از سده معاصر

نصب سنگی که ردی مشابه پنجه دست انسان روی آن قابل رویت است، در بخشی از کوچه پنجه محله چهارباغ، نشان از قدمت عبور انسان از این محدوده دارد. منتسب بودن این اثر پنجه دست انسان به حضرت ثامن (ع)، بازگوکننده قدمت تاریخی این محدوده مشهد است؛ قدمتی که دست‌کم از دوران صفوی به این‌سو، روایت مکتوب دارد و بار‌ها به وجود سنگ پنجه امام‌رضا (ع) در دیوار «کوچه پنجه» محله چهارباغ مشهد در متون مختلف، اشاره شده است. این اشارات فقط در متون مکتوب است و هرچند فردی، چون اعتمادالسلطنه نیز در مطلع‌الشمس به وجود این سنگ منتسب اشاره کرده است، در هیچ‌کدام از نقشه‌های دوره قاجار ردی از آن نیست.

مشخص نشدن این اثر در نقشه‌هایی چون «خانیکوف» و «مک‌گرگور» که نظامی هستند، کاملا پذیرفتنی است، اما ثبت نشدن مکان این سنگ در نقشه دالمج، سؤال‌برانگیز است؛ البته این پرسش با اندکی تأمل در گذشته مشهد و مکان‌های ثبت‌شده روی این نقشه، پاسخ داده می‌شود؛ زیرا در این نقشه فقط به بنا‌های مهم شهر پرداخته شده است و به‌طور مثال اثری از سنگ معروف به محک چهارسوی نوغان و حتی تخت امام‌رضا (ع) نوغان نیز در این نقشه نیست و این یعنی که او در این نقشه محل بنا‌های مهم شهر و آثار مهم فرهنگی و اجتماعی مهم آن را ثبت نکرده است. اما از این موضوع که بگذریم، باید بگوییم مهم‌ترین بنای کوچه پنجه تا اواسط دوران ناصری، یعنی هنگام ترسیم نقشه دالمج، «تکیه میرزاجانی» بوده است که در محل تقاطع این کوچه و کوچه حوض‌نو، یعنی درست در مکان کنونی حسینیه قماش‌فروش‌های مشهد، قرار داشته است.

همچنین کوچه پنجه در آن زمان، دارای یک فرعی بن‌بست بوده و از طریق کوچه‌های حوض‌نو، چهارباغ و شوکت‌الدوله به سایر نقاط شهری راه پیدا می‌کرده است. ساخت خانه موسوم به کوزه‌کنانی، روبه‌روی تکیه میرزاجانی، را نیز باید مهم‌ترین تغییر ساختاری این کوچه در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر ایران دانست.

کوچه پنجه در سال‌های نخست سده چهاردهم

کوچه پنجه در سال‌های نخست سده چهاردهم، نسبت‌به سال‌های پایانی سده قبلش، تغییر چندان بزرگی به خود نمی‌بیند و تنها در این دوره (سده چهاردهم خورشیدی)، ساخت حمام ماه در محل تقاطع این کوچه و کوچه شوکت‌الدوله، باعث رونق بخش انتهایی کوچه می‌شود.

همچنین تکیه میرزاجانی را -که پس از دوران مشروطه کمتر به آن توجه شده بود- پارچه‌فروشان مشهد به‌طور موقت احیا می‌کنند. ایجاد خیابان‌های خاکی آن زمان و آیت‌ا... خزعلی کنونی و خسروی‌نو آن زمان و اندرزگوی کنونی در دهه‌های بعد، باعث تغییرات ساختاری مهمی در این کوچه می‌شود و در دوره‌ای از زمان، بخش درخورتوجهی از توانمندان اقتصادی مشهد در این کوچه مستقر می‌شوند.

تبدیل خانه کوزه‌کنانی به محل کنسولگری آمریکا در مشهد، از دیگر دلایل توجه اقشار تحصیل‌کرده شهر به این کوچه و اقامت در آن است. ناگفته نماند که در سال‌های اشغال مشهد توسط قوای ارتش سرخ شوروی سابق، در نیمه نخست دهه ۲۰ قرن چهاردهم، بخش انتهایی کوچه یعنی محل تقاطع کوچه پنجه با کوچه شوکت‌الدوله که هنوز تا حد زیادی حالت خانه‌باغی داشت، به محل اسکان تعداد چشمگیری از مهاجران جنگ جهانی دوم تبدیل شده بود. بخشی از این مهاجران پس از خروج نیرو‌های متفقین از مشهد، نیز در آن محدوده ساکن بودند و به‌دلیل تقید نداشتن دینی آن‌ها، قدیمی‌های چهارباغ از رفت‌وآمد فرزندان خود به آن محدوده جلوگیری می‌کردند.

خانه تاریخی کوزه کنانی

کوچه پنجه در نیمه دوم سده چهاردهم

کوچه پنجه برخلاف نیمه نخست سده گذشته، در نیمه دوم شاهد تغییرات بسیاری است که البته همه آن‌ها مربوط‌به تغییر کاربری بناهاست. در یکی از این تغییرات بزرگ، بنای دونبش شرقی این کوچه و کوچه شوکت‌الدوله، به «مسجد و حسینیه کاشمری‌ها» در مشهد تبدیل می‌شود. بنای مجاور حسینیه را هم اندکی قبل یعنی در سال۱۳۴۹، مرحوم آیت‌ا... حاج‌سیدحسن موسویان به مدرسه علمیه موسی‌بن‌جعفر (ع) تبدیل می‌‍‌کند تا بدین‌گونه نخستین مدرسه کوچه هم ساخته شود.

دیگر تغییر مهم کوچه پنجه در این بازه زمانی، جابه‌جایی سنگ پنجه بوده است که اوایل سال۷۹ و در جریان تعریض کوچه رقم می‌خورد. در این ماجرا، سنگ پنجه در مکانی عقب‌تر از محل اولیه خود، نصب می‌شود. همچنین در این دوره جهت کوچه از جنوبی‌شمالی به غربی‌شرقی، اندکی بازتر می‌شود.

سرانجام نیز در همین روزگار، بخشی از حیاط خانه اولیه کوزه‌کنانی که وسعتی بسیار بیشتر از حالا داشته، تخریب و به‌جای آن با نظارت مرحوم آیت ا... سیدجلال‌الدین حسینی، «سجادیه کویتی‌های مشهد» ساخته می‌شود که اکنون در مجاورت خانه کوزه‌کنانی قرار دارد.

بزرگان کوچه پنجه

برجسته‌ترین خاندانی که روزگاری ساکن این کوچه بوده‌اند، کوزه‌کنانی‌ها هستند. کوزه‌کنانی بزرگ، گویا از فعالان مشروطه و همراهان ستارخان و باقرخان در تبریز بوده است که با آنان راهی تهران می‌شود و پس از تغییر وضعیت این شهر، به مشهد مهاجرت می‌کند. او تاجری سرشناس محسوب می‌شده است و بعد‌ها نیز پسرش راه او را ادامه می‌دهد؛ آن‌چنان که در تجارت، شانه، به شانه برادران ملک‌التجار خراسانی (مالکان سابق باغ ملک‌آباد) می‌زده است.

دیگر خانواده مشهور کوچه پنجه، برخلاف خانواده نخست که اهل سیاست و اقتصاد بودند، خانواده‌ای اهل دانش به‌شمار می‌رفتند. پدر خانواده، شیخ‌عباسعلی محقق‌واعظ‌خراسانی، نام داشته که یکی از سخنرانان آخرین شب تحصن مردم مشهد در مسجد گوهرشاد در تیرماه۱۳۱۴ بوده است؛ تحصنی که به قیام مسجد گوهرشاد ختم می‌شود و اسباب دستگیری و زندانی شدنش در باغ قصر را فراهم می‌کند.

پسر خانواده، اما از پدرش معروف‌تر است؛ استاد دکتر مهدی محقق، از برجسته‌ترین استادان علوم‌انسانی به‌ویژه ادبیات فارسی و ادبیات عرب معاصر که تا چندی پیش نیز ریاست انجمن مفاخر ایران را برعهده داشت. دکتر محقق، همچنین شناخته‌شده‌ترین ایرانی در محافل دانشگاهی عربی است و تسلط خاصش بر آثار عطار زبانزد است.

خاندان «سوهانگر» و خاندان «نیک‌طبع» (هنوز نام بزرگ آنان بر در خانه قدیمی‌شان منقوش است) را باید از دیگر خاندان‌های سرشناس ساکن پنجه در سده اخیر دانست؛ البته باتوجه‌به افزوده شدن بخش کوچک باقی‌مانده از کوچه حاج‌محمود هراتی به این کوچه (پنجه۴)، می‌توان از احمدزاده‌هروی، افشار گلابگیر، فارسیان، مقیم آستان‌قدس و عنبرسوز، به‌عنوان دیگر خاندان‌های مشهور مشهدی‌ای نام برد که برای دوره‌ای در کوچه پنجه ساکن بودند.

وضعیت کنونی کوچه پنجه

کوچه پنجه از معدود گذر‌های اطراف حرم مطهر امام‌هشتم (ع) است که باتوجه‌به تغییرات رخ‌داده بسیار در بافت اطراف حرم رضوی، نه‌تن‌ها کوتاه و کوچک نشد، بلکه با پیوستن بخش انتهایی کوچه حاج‌محمود هراتی به آن، بزرگ‌تر نیز شد. این بخش اکنون فرعی شماره ۴ کوچه پنجه شناخته می‌شود. محور شرقی کوچه اکنون به‌ترتیب میزبان مسجد و حسینیه کاشمری‌های مقیم مشهد یا وکیلی، مدرسه علمیه بازسازی‌شده موسی‌بن‌جعفر (ع)، بخش انتهایی مجموعه فرهنگی قائم در کوچه میرعلم خان و بالاخره خانه تاریخی درحال بازسازی سوهانگر که متعلق به دوره پهلوی اول است.

در بخش جنوبی کوچه هم بنای جدید مدرسه سلیمانیه، حسینیه و زائرسرای حضرت ثامن‌الحجج (ع) وموقوفه آیت‌ا... حاج‌سید‌جلیل‌الدین حسینی قامت افراشته‌اند و سرانجام در تقاطع مشترک این کوچه و کوچه حوض‌نو یا شهیدیگانه، حسینیه قماش کنونی و میرزاجانی سابق قرار دارد. در نقشه‌های اینترنتی کنونی، کوچه‌ای باریک بین بنای جدید مدرسه سلیمانیه و زائرسرای حضرت ثامن‌الحجج (ع) دیده می‌شود که دراصل مسیر دسترسی اختصاصی دو سوی مدرسه است.

اما مسیر غربی کوچه پنجه با حمام ماه شروع می‌شود و پس از آن تا نخستین فرعی، شش پلاک مسکونی به‌چشم می‌آید. در کوچه پنجه ۲ یا شهید عدنان نجفی، سه پلاک مسکونی و دو مجتمع اقامتی و البته دو پلاک تخریب‌شده (یکی در ابتدا و دیگری در انتهای کوچه) قرار دارد. پلاک تخریبی انتهای کوچه که خانه‌ای قاجاری بود، تا اواسط دهه ۹۰ با کاربری حسینیه رسول اکرم (ص) تهرانی‌ها فعالیت می‌کرد. سنگ پنجه بر دیوار و دارالامان‌الحسین (ع) که نوعی زائرسرای خانوادگی است، هم از شاخصه‌های بخش شمالی کوچه است.