نگاهی به «گوهرشاد» قدیمی‌ترین وقفنامه و بزرگترین موقوفه خراسان

شیرین سیدی | شهرآرانیوز، وقفنامه گوهرشاد قدیمی‌ترین وقفنامه خراسان است. از سوی دیگر رقبات (املاک وقف شده) این مسجد به لحاظ اقتصادی و اجتماعی در سطح کشور کم نظیر است. همه این موارد در کنار عظمت مسجد گوهرشاد که از بزرگترین مساجد استان و کشور با ارزش‌های هنری منحصر به فرد است سبب شد تا عصر روز چهارشنبه ۲۲ شهریور ۴۰۲؛ برابر با ۲۷ ماه صفر به مناسبت "روز وقف" نشستی با عنوان «نگاهی به موقوفه گوهرشاد در شهر مشهد» با حضور تنی چند از دست اندرکاران پیشین اداره کل اوقاف خراسان و شماری از نویسندگان کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» برگزار شود.

توضیحات اولیه را مقدمه هادی قائمی، معاون فنی و عمران پیشین اداره کل اوقاف خراسان، که دبیری این نشست را بر عهده داشت، داد. او پس از معرفی اجمالی کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» گفت: این کتاب که در سال ۱۳۸۶، تقریبا همزمان با ششصدمین سال بنای مسجد گوهرشاد نوشته شده شامل  ۱۰ فصل است، زندگینامه گوهرشاد، کالبد مسجد، وقفنامه گوهرشاد، موقوفات دیگران براین مسجد، تاریخچه اداره مسجد و موقوفات گوهرشاد، جایگاه سیاسی مسجد، نام‌آوران آن، کتابخانه مسجد، دیگر بنا‌های گوهرشاد، شخصیت افسانه‌ای گوهرشاد ده فصل این کتاب را تشکیل داده‌اند. این کتابِ حدودا ۵۰۰ صفحه‌ای را جمعی از پژوهشگران به سرپرستی استاد مهدی سیدی تالیف کرده و با اهتمام اداره اوقاف ناحیه دو مشهد (اداره موقوفات گوهر شاد) و بنیاد وقف سازمان اوقاف کشور در تیراژ ۳۰۰۰به چاپ رسیده، اما اکنون نایاب است.

کتاب مسجد گوهرشاد و موقوفات آن

گوهرشاد؛ واقفی مهجور

مشهد از روزگار شاهرخ تیموری به شهری تراز اول در خراسان و سومین شهر مهم  قلمرو تیموریان (پس از هرات وسمرقند) تبدیل شد. گوهرشاد در این تحول نقشی کلیدی داشت. مسجد و دیگر بنا‌های ضمیمه آن همچون مدرسه پریزاد، دارالحفاظ، دارالسیاده و دارالسلام با وسعت بیش از ده هزار مترمربع (یک هکتار) در جوار حرمی ساخته شد که تا آن زمان نهایتا ۳۰۰مترمربع وسعت داشت.

مهدی سیدی، سرپرست نویسندگان کتاب مسجد و موقوفات گوهرشاد، سخنران بعدی این نشست بود که با مقدمه بالا گلایه‌ای از کج سلیقه‌گی  مسئولان در نامگذاری معابر شهر مشهدرا مطرح کرد.

این مشهدپژوه گفت: اراضی ۳۰۰ هکتاری سرده و سعدآباد که از کال قره‌خان (به موازات خیابان سناباد) تا میدان فردوسی را شامل می‌شود تنها یکی از رقبات مسجد گوهرشاد است در این محدوده پیش از انقلاب اسلامی خیابانی به نام گوهرشاد بود که بعد از انقلاب اسلامی به صاحب الزمان تغییر یافت.  

سرپرست نویسندگان کتاب مسجد و موقوفات گوهرشاد به شرح بخش‌هایی از کتاب نیز پرداخت و درباره شخصیت گوهرشاد که همسر شاهرخ و عروس تیمور بود توضیحاتی داد، از جمله اینکه تیموریان با وجود اینکه شیعه نبودند، اما تساهل مذهبی داشته و مخصوصا به سادات احترام می‌گذاشتند. بدین سبب وقتی بایسنغر میرزا، پسر شاهرخ و گوهرشاد، در سال ۸۱۴ والی مشهد شد گوهرشاد تصمیم گرفت برای این شهر نوپا که تا آن زمان مسجد جامع نداشت در جوار بقعه مطهر امام رضا مسجدی بسازد. این کار زیر نظر او و توسط معمار مخصوصش، قوام‌الدین شیرازی، انجام شد.

سیدی به بخش‌های دیگر کتاب از جمله وقفنامه گوهرشاد اشاره کرد که در آن متولی مسجد و موقوفات در ابتدا گوهرشاد و اعقاب او و پس از آن علوی نامی در آن روزگار و اعقاب او معرفی شده‌اند و در صورت انقراض نسل ایشان تولیت می‌تواند به یکی از صلحای سادات مشهد واگذر شود. امری که در دوره صفویه با وجود مشخص شدن متولی برای آستان قدس، همچنان به صورت مستقل و با متولی‌ای ویژه (از خواجه سرایان درگاه شاهی) اداره می‌شد. بعد از نادر شاه برادر زاده وجانشین وی، علی‌شاه افشار، طوماری به نام "علیشاهی" تنظیم شد که موقوفات و مداخل و مخارج آستان قدس رضوی را دربرداشت، در این طومار رقبات درآمد‌ها و مخارج سالانه موقوفه گوهرشاد نیز نوشته شده است. از اوایل دوره قاجار به مدت حدودا ۱۶۰ سال  تولیت مسجد و موقوفات گوهرشاد بنا به دستور فتحعلی شاه به خاندان طاهری (اعقاب میرزا طاهر، برادر میرزا مهدی مجتهد شهید) سپرده شد، تا اینکه در اصلاحات ارضی دهه ۴۰ و تشکیل اداره اوقاف این روند خاتمه یافت.

تا سال ۱۳۶۸ (زمان فوت امام خمینی) اداره اوقاف ناحیه دو مشهد موقوفات و مسجد گوهرشاد را اداره می‌کرد، تا اینکه در اسفند آن سال بنا به تقاضای متولی وقت آستان قدس (مرحوم طبسی) از مقام رهبری اداره مسجد گوهرشاد به این آستانه تعلق گرفت. اما اداره موقوفات همچنان در اختیار اداره اوقاف بود، تا اینکه در سال ۱۳۹۶ تولیت کل موقوفات  و مسجد گوهرشاد به آیت‌الله علم‌الهدی تعلق گرفت.

استاد سیدی در پایان ابراز امیدواری کرد که کتاب نایاب مسجد و موقوفات گوهرشاد تجدید چاپ شود تا عموم مردم علاقه‌مند ایران با این بنای کم نظیر وموقوفه بزرگ آن آشناتر شوند.

در ادامه حتما بخوانید گذری بر موقوفه‌های حرم مطهر رضوی که بخشی از مصارفشان برای عزاداری در ماه‌های محرم و صفر درنظر گرفته شده است | وقف عزا برای رضا (ع)

 کارکنان موقوفه گوهرشاد؛ بیشتر از کل کارکنان اوقاف ایران

گوهرشادی که ما از میان کتاب‌ها و متن وقفنامه‌اش می‌شناسیم بی‌شک راضی نبود موقوفاتش سبب آزار و رنج مردم شوند، با تدبیر و بازنگری می‌توان اجاره و هزینه سند‌های وقفی را به نفع مردم کاهش داد و دید مردم را نسبت به سنت حسنه وقف بهبود بخشید.

عبدالرضا امیرشیبانی، مدیر کل اسبق اوقاف خراسان و کارشناس امور وقف، ضمن این توضیحات مقدماتی به شرح اقداماتی پرداخت که در زمان مدیریت ایشان در مسجد و موقوفات گوهرشاد انجام شده است، ازجمله احداث کارگاه‌های کاشی سازی و دیگر فعالیت‌های عمرانی که برای بازسازی مسجد و برچیدن داربست‌های تقریبا همیشگی آن لازم بود. به گفته ایشان در آن سال‌ها تعداد کارکنان موقوفه گوهرشاد از مجموع کل کارکنان اوقاف ایران بیشتر بود. شیبانی همچنین از بازسازی کتابخانه گوهرشاد و ساخت پاساژ گوهرشاد به‌عنوان یکی دیگر از اقدامات دوره خدمت خود نام برد که با همراهی مالکان به انجام رسید.

مصطفی فخلعی، معاون پیشین اداره اوقاف ناحیه دو مشهد (اداره مسؤول موقوفات گوهرشاد) نیز در شرح این اقدامات وتایید مطالب استاد امیرشیبانی گفت در دهه ۶۰ ما ۴۱۲ نیروی غیر دفتری داشتیم که از مجموع کل کارکنان اوقاف ایران بیشتر بود. به هر حال موقوفات مسجد گوهرشاد بزرگترین موقوفه ایران است و به همین نسبت درآمد آن هم بالا بوده وهست. ۱۰ درصد  درآمد کل به متولی و ۱۰ درصد دیگرش به کارکنان تعلق می‌گیرد به عنوان حقوق.

ارزشمندترین بنای زنده دوره تیموری در دل مشهد

مسجد گوهرشاد را که اکنون در حال مرمت است می‌توان تنها بنای زنده دوره تیموری نامید، چون همچنان به عنوان مسجدکاربری دارد.

مهدی صحراگرد، مولف کتاب «شاهکار‌های هنری درآستان قدس رضوی، کتیبه‌های مسجد گوهرشاد» با توصیف مسجد ساخته گوهرشاد به ارزش‌های هنری و معماری آن پرداخت.

به گفته وی این مسجد چهار ایوانی با صحن ۵۰×۵۰ مترمربعی و هفت شبستان آن یادگاردوره تیموری است  یعنی دوره‌ای که خلاقیت و نظم آن در آثار هنری زبانزد است، از سویی مسجد گوهرشاد ساخته قوام الدین شیرازی است که نام‌آورترین معمار ایران بوده، زیرا پروش یافته در سمرقندی است که در پی کوچ‌های اجباری هنرمندان به آن توسط تیمور صاحب سبکی التقاطی شده بود. این بنا به طور ویژه مناره‌هایی دارد که بنای آن‌ها از سطح زمین شروع شده است. در طول زمان هم مسجد تغییرات چشمگیری نداشته و مرمت‌های آن به شیوه اصل انجام شده، البته بجز گنبد آن که یک مرتبه در دوره صفوی تغییر کرده و مرتبه‌ای دیگر در دهه ۴۰ خورشیدی. همچنین تنها اثری است که امضای بایسنغر میرزا را در کتیبه خود دارد.  

این استاد هنر دوره اسلامی در توصیف ظرافت‌های ساخت مسجد نیز گفت: برای اینکه مسجد با وجود عظمتش بقعه مطهر حضرت رضا در جوار خود را تحت تاثیر قرار ندهد مواردی در ساخت آن رعایت شده است، از جمله نداشتن درب وروری بزرگ، نیز احداث  سه رواق (دار السلام، دارالحفاظ و دار السیاده)  در حدفاصل مسجد تا حرم برای اتصال دو مجموعه،  تا مسجد را در ادامه حرم قرار دهد.

صحراگرد که خود در جریان روند کنونی مرمت بنا قرار دارد همچنین گفت: ساقه گنبد مسجد و بخشی از ایوان مقصوره  نیازمند مرمت بود که توسط سازمان فنی آستان قدس رضوی این طرح آغاز شد و هم اکنون در حال مرمت است.

مسجد گوهرشاد؛ کانون تحولات مشهد

مسجد گوهرشاد تا اوایل قرن ۱۴ خورشیدی نقطه کانونی شهر مشهد بود. محسن مدیر شانه‌چی، استاد علوم سیاسی دانشگاه آزاد و از نویسندگان  کتاب مسجد و موقوفات گوهرشاد هم ضمن اشاره به همین جایگاه کانونی مسجد، البته با محوریت مذهب در شکل‌گیری اعتراضات در وقایع حدود بیش از یک صد سال گذشته به شرح اتفاقات مهم سیاسی در آن پرداخت. فتنه سالار در اوایل دوره ناصری، غائله نان در اتفاقات پیش‌برنده جنبش مشروطه و از همه مهم‌تر واقعه بهلول از جمله مهم‌ترین وقایع بودند.

او واقعه مسجد  گوهرشاد در تیرماه سال ۱۳۱۴ را برای جمع تشریح کرد و انتساب کشف حجاب به آن واقعه، نیز بالا بردن شمار کشته شده‌های این واقعه را از اشتباهات تاریخی دانست. این استاد دانشگاه در پایان به دو مرتبه به توپ بسته شدن مسجد توسط روس‌ها در دوره استبداد صغیر و دوره احمدشاه نیز اشاره کرد.

این جلسه حدودا یک و نیم ساعته درباره مسجد و موقوفات گوهرشاد پرسش‌های بیشتری در ابعاد گوناگون ایجاد کرد از جمله وسعت اولیه و کنونی رقبات، وضعیت کنونی مسجد از لحاظ نیاز‌های مرمتب آن، فراهم کردن شرایط آشتی مردم با وقف، همچنین توجه بیشتر به شخصیت‌های تاریخی که در شکل‌گیری مشهد امروز نقش اساسی داشته‌اند. این سوالات خود می‌تواند موضوع جلسات دیگر باشد.