نقاره زنی، آیینی فرهنگی مذهبی در مشهد
گفتگو‌ی شهرآرا با سیدحسین میثمی، دانشیار دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران
شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز نقاره زنی یکی از آیین‌های جذاب آستان مقدس امام رضا (ع) است که دوبار در روز یعنی قبل از طلوع و قبل از غروب آفتاب و همچنین هم زمان با مناسبت‌های مختلف ازجمله سحر و غروب ماه رمضان، شب ولادت امامان معصوم (ع) و جشن‌ها و اعیادی مثل عید فطر، عید قربان، عید نوروز در حرم مطهررضوی اجرا می‌شود.
ابعاد گوناگون این آیین بار‌ها در مقاله‌های پژوهشگران بررسی شده است. به تازگی سیدحسین میثمی، دانشیار دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران، نیز در مقاله‌ای با عنوان «کارکردهای نشانه شناختی موسیقی در آیین نقاره زنی حرم رضوی» به ابعاد فرهنگی این آیین پرداخته است. این مقاله چندی پیش در دومین کنگره بین المللی فرهنگ وهنر در تمدن اسلامی (مکتب هنر رضوی) در مشهد ارائه شد. به همین بهانه سراغ میثمی رفته ایم و با او درباره مقاله اش و اهمیت پرداختن به نقاره زنی صحبت کرده ایم که حاصل آن پیش روی شماست.
نقاره زنی؛ آیینی مذهبی
میثمی در مقاله اش لایه‌هایی را که تاکنون درباره آیین نقاره زنی مغفول مانده اند، از منظر کاربرد‌ها و نشانه شناسی با رویکرد فرهنگی بررسی کرده است. او درباره چگونگی انتخاب سوژه مقاله اش توضیح می‌دهد: زمانی که شیوه نامه همکاری دانشگاه هنر با آستان قدس رضوی امضا شد، پیشنهاد کردم به موضوع نقاره زنی که پیش‌تر هم یکی از دانشجویانم در پایان نامه اش به آن پرداخته بود، بپردازیم. درواقع پیشنهادم این بود که آن پایان نامه را گسترش دهیم و به طرح پژوهشی کاملی تبدیل کنیم. این پیشنهاد در شورای دانشکده و دانشگاه تصویب و برای آستان قدس رضوی فرستاده شد که آن‌ها نیز موافقت خودشان را اعلام کردند.
این استاد دانشگاه یادآور می‌شود: بعد از تصویب طرح در آستان قدس رضوی، همراه دو نفر از همکارانم مراحل پژوهش را آغاز کردیم و الان کارمان در مرحله ویرایش است. زمانی هم که متوجه شدیم کنگره بین المللی فرهنگ وهنر در تمدن اسلامی قرار است برگزار شود، از پژوهش هایمان مقاله‌ای استخراج کردیم و به این رویداد ارائه دادیم.
میثمی با اشاره به وجود جنبه‌های دیداری و شنیداری در حرم مطهررضوی می‌گوید: بخش مهمی از جنبه شنیداری که حالت نمادین هم به خود گرفته است، به آیین نقاره زنی مربوط می‌شود. درواقع نقاره زنی در آستان قدس رضوی از معدود موارد بازمانده از نقاره خانه‌های فعال در ایران است که با فراموش شدن کارکردهای دیرینه حکومتی و اجتماعی موسیقی در آن به عنوان یک آیین مذهبی موسیقایی مهم به حیات خودش ادامه می‌دهد.
او همچنین با تأکید بر تأثیرات فرهنگی و مهم نقاره زنی می‌گوید: تا امروز بیشتر پژوهش‌های مرتبط با برگزاری آیین نقاره زنی در حرم رضوی، از منظر رویکرد‌های تاریخی و موسیقی شناختی، این آیین را به عنوان یک رویداد موسیقایی صرف در نظر گرفته و ابعاد فرهنگی استفاده از موسیقی در برگزاری آن را بررسی نکرده اند. با وجود این، ما در این مقاله سعی کردیم با اتکا به نظریه‌ها و مفاهیم بنیادین گرایش‌های نظری انسان شناسی موسیقی و نشانه شناسی، کارکردهای نشانه شناختی موسیقی در آیین نقاره زنی را بررسی کنیم.
تأثیرگذاری در ایجاد ارتباط
به گفته میثمی، از منظر نشانه شناسی می‌توان ابعاد مختلفی را برای نقاره زنی تعریف کرد که در این مقاله، شش بُعد استخراج شده است. این استاد دانشگاه می‌گوید: براساس یافته‌های ما، نحوه دلالتگری موسیقی در آیین نقاره زنی به شیوه‌های متفاوتی از جانب زائران، مجاوران، متولیان و خادمان نقاره رضوی تفسیر می‌شود.
این تفاسیر متفاوت، محتوای موسیقایی آیین نقاره زنی رضوی را افزون بر یک نشانه صوتی عام، به سویه‌های نشانه شناختی متفاوتی مانند علامت، نمایه، شمایل، نماد و تمثیل صوتی بدل کرده است که به ترتیب «نوای بارگاه»، «بانگ هشدار»، «آوای زیارت»، «نجوای توسل»، «شکوه حرم» و «نوای ملکوت» نامیده شده اند. همچنین، در کنار بروز این نشانه‌های صوتی متنوع، «سکوت» نقاره خانه‌های حرم رضوی نیز از محتوایی نشانه شناختی برخوردار است که می‌تواند به معنای فرارسیدن ایام سوگواری مذهبی یا بروز مصیبت‌هایی در سطح ملی باشد.
میثمی که استفاده از کلمه هنر برای نقاره زنی را درست نمی‌داند، یادآور می‌شود: شاید به نظر ما نقاره زنی یک کاربرد موسیقایی باشد، ولی به باور عده ای، یک کاربرد صوتی است که رسیدن به هدف غایی را ساده می‌کند. برای مثال، همراهی موسیقی با نوحه و تعزیه می‌تواند به تقویت باور‌ها و ایمان کمک کند؛ یعنی ما ابزار موسیقی را در اختیار یک مراسم و آیین گرفته ایم تا به هدف غایی خودمان که تقویت ایمان است، برسیم.
او ادامه می‌دهد: براساس آنچه ما در روند پژوهش هایمان نتیجه گیری کردیم، نقاره زنی با نمادین بودنش، ایجاد ارتباط روحی و روانی میان زائران، مجریان، خادمان و ساکنان اطراف حرم و تقویت پایداری و انسجام نهاد‌های مذهبی در جامعه و دستیابی به هدف نهایی را آسان می‌کند.
ضرورت آموزش نقاره زنی
تا امروز مقالات بسیاری درباره نقاره زنی در حرم مطهررضوی منتشر شده است؛ مقاله‌هایی که به گفته میثمی به دنبال ایجاد یک خواست و نیاز برای منسجم ترکردن ساختار نقاره خانه و پرداختن به آموزش این آیین مذهبی هستند.
این استاد دانشگاه تأکید می‌کند: ما باید باتوجه به تغییرات شتاب داری که در جامعه و جهان در جریان است، همواره به موضوع نقاره ز نی بپردازیم تا این آیین تأثیرگذاری اش را از دست ندهد. خوشبختانه تا جایی که من اطلاع دارم، آموزش نقاره زنی شروع شده است و کلاس‌های تخصصی دراین زمینه توسط کسانی که اطلاعات موسیقایی و تحصیلات آکادمیک دارند، برگزار می‌شود. بی شک دانش و اندوخته‌های این افراد در مسیر تغییروتحولات آینده اثرگذار خواهد بود.
او با اشاره به هزاران مقاله و صد‌ها کتابی که تا امروز درباره دیوان حافظ نوشته شده است، یادآور می‌شود: این ظرفیت در حوزه نقاره زنی هم وجود دارد و می‌شود برای این آیین پروژه‌های بسیاری با محوریت جامعه شناسی، سیاسی و اقتصادی انجام داد که اتفاقات خوبی را هم درپی داشته باشد.
این استاد دانشگاه درباره اهمیت تشکیل مکتب هنر رضوی و لزوم برگزاری این کنگره در مشهد نیز می‌گوید: در تشکیل این مکتب هنری قدم‌های نخست برداشته شده و زحمت‌های زیادی کشیده شده است، اما باتوجه به اهمیت موضوع، باید این اتفاق زودتر رخ می‌داد تا مشکلاتی که وجود دارد، برطرف شود. با وجود این، من باور دارم اگر این روند ادامه پیدا کند، نتایج کاربردی بهتری از کنگره خواهیم گرفت.
به گفته میثمی، باید اطلاع رسانی بیشتری درباره کنگره صورت بگیرد تا کسانی که می‌خواهند در این رویداد شرکت کنند، زمان بیشتری برای ارائه مباحث و رویکرد‌های جدید در اختیار داشته باشند. همچنین، می‌توان فایل‌های تصویری و صوتی را به صورت رایگان از طریق رسانه‌های مختلف در اختیار مردم قرار داد تا تأثیرگذاری اش در جامعه بیشتر شود.
حسین میثمی؛ از فرامرز پایور تا پژوهش کتاب موسیقی
سیدحسین میثمی متولد سال ۱۳۴۳ در قزوین، مباحث آهنگ سازی غربی را نزد استادان پرویز منصوری و محمدرضا درویشی فراگرفت و از سال ۱۳۶۸ از محضر استادان سنتور ازجمله داریوش صفوت، پشنگ کامکار، محمدرضا شفعیان و فرامرز پایور در دانشگاه بهره برد. او کارشناسی موسیقی را در دانشگاه هنر تهران، کارشناسی ارشد را در رشته پژوهش هنر در دانشکده هنر‌های زیبای دانشگاه تهران و دکترای پژوهش هنر را در دانشگاه هنر تهران به پایان رساند و از سال ۱۳۷۸ همکاری خود را با دانشگاه هنر شروع کرد. میثمی در این بازه زمانی علاوه بر تدریس، مدتی نیز مدیر گروه رشته نوازندگی موسیقی ایرانی بود.
او در سال ۱۳۹۰ به استخدام دانشگاه هنر درآمد و در سال‌های بعد، علاوه بر مدیرگروهی چند رشته، مدتی نیز رئیس دانشکده موسیقی بود. این هنرمند هم اکنون با عنوان دانشیار در دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران در رشته موسیقی شناسی (اتنوموزیکولوژی) مشغول به فعالیت است.
در رزومه او تألیف مقالات متعدد و چند کتاب ازجمله «تحلیل مباحث فقهی موسیقی بعد از انقلاب اسلامی و تأثیرات آن در حیات موسیقایی ایران»، «موسیقی عصر صفوی» و «موسیقی در دوره غزنویان» مشاهده می‌شود. میثمی همچنین از سال ۱۳۹۸ همکاری اش را به عنوان مدیر دپارتمان موسیقی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با این مرکز آغاز کرد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
