مروری بر تاریخ ایجاد مهمان‌پذیر‌ها در مشهد قدیم| ماجرای مهمان‌خانه‌های ارض اقدس

به گزارش شهرآرانیوز، بهار و تابستان، فصل سفر است و مشهد هم که همواره یکی از مقاصد سفر بوده، همیشه آمار مسافرانش نسبت‌ به دو فصل دیگر بیشتر بوده است؛ مسافرانی که نخستین نیازشان در این دیار، اسکان و یافتن جا و مکان مناسب برای اقامت چندروزه است. همین موضوع هم سبب شد به‌سراغ تاریخ ساخت مهمان‌پذیر‌ها در مشهد برویم و از این تاریخ کمتر گفته شده در شهر بگوییم. اگر بخواهیم به تاریخچه مهمان‌پذیر‌ها و زائرسرا‌ها در مشهد بپردازیم، ناگزیریم به‌سراغ مهمانسرای رضوی برویم. در میان اخبار و اسناد، این مهمانسرا نخستین محلی بوده که در این شهر به زائران، اختصاص پیدا کرده است. اما اگر از این مکان که درباره آن زیاد گفته شده است، گذر کنیم و آن را کنار بگذاریم، مشهد سال‌ها از داشتن اماکن اقامتی محروم بوده است. با تسهیل راه‌های ارتباطی و افزایش مسافران ارض‌اقدس، ساخت زائرسرا‌ها و مهمان‌پذیر‌ها به یک اقدام ناگزیر، تبدیل شد و راهی برای درآمدزایی همشهری‌هایمان گشوده شد.

در دوره قاجار، مشهد هتل یا مهمانسرا نداشت

در دوره قاجار، سرا‌ها مهم‌ترین اماکن اقامتی مشهد بودند که زائران در آنها ساکن می‌شدند. وقتی هانری رنه دالمانی، سیاح و تاریخ‌نگار فرانسوی، در زمان انقلاب مشروطه به مشهد می‌آید، متوجه می‌شود مشهد هتلی ندارد که او بخواهد در آنجا سکنا گزیند؛ به همین دلیل رحل اقامتش را در یک شرکت حمل‌ونقل روسی پهن می‌کند؛ البته اسناد نشان می‌دهد که در همین دوره، برخی مسافران و زائران در سرا‌ها اقامت می‌کرده‌اند، بنابراین پیش از شکل‌گیری مهمان‌خانه‌ها و هتل‌ها، سرا‌های تجاری و زواری، نقش مهمی در تأمین اقامتگاه زائران داشته‌اند؛ سرا‌هایی که تا اواسط دوره رضاشاه همچنان فعال بودند.

ازجمله این سرا‌ها می‌توان به سرای خرازی در کوچه علی‌خان، سرای زنبورکچی‌ها، سرای سیدمحسن و همچنین سرای سعادت در پایین‌خیابان اشاره کرد. برخی سرا‌ها نیز صرفا زواری بودند؛ مانند سرای عبدا... خان در دالان جواهری‌ها و سرای حاج‌امین در کوچه سیاه‌آب و سرای شیخ‌فیض‌محمد در کوچه ارگ.

در این کاروان‌سرا‌ها هیچ‌گونه اسباب زندگی وجود نداشته است؛ آن‌چنان که کف اتاق‌ها را تنها با یک تکه گلیم می‌پوشاندند و مسافران مجبور بودند تمام وسایل زندگی و حتی وسایل آشپزی خود را همراهشان بیاورند. جست‌وجو درمیان مطبوعات خراسان آن زمان، نیز فقط ردونشان مهمانسرای رضوی را برای ما هویدا می‌کند تا خیالمان راحت باشد که این شهر تا اواخر دوره قاجار، هیچ میهمان‌پذیر درست‌ودرمانی نداشته است.

سرا‌های وقفی؛ راهی برای اسکان زائران

برخی اسناد هم نشان می‌دهند بعضی سرا‌ها و منازل که زائران را اسکان می‌داده‌اند، وقفی بوده‌اند. درواقع فعالان اقتصادی این حوزه سرا‌های موقوفه را اجاره می‌کردند و برخی نیز سرا‌ها و منازل را رایگان یا با کمترین هزینه دراختیار مسافران می‌گذاشتند؛ برای نمونه حاجی‌میرزااحمد بخارایی یک منزل در محله مصطفی‌بیک مشهد را برای زائران و مسافران بخارایی وقف کرده بود که به زوارخانه بخارایی معروف شد؛ او البته درصورتی‌که زائر بخارایی محتاج در شهر نبود و منزلش، گنجایش پذیرش مسافر را داشت، اجازه می‌داد مسافران غیربخارایی هم از امکانی که فراهم کرده بود، بهره‌مند شوند. 

این موقوفه در سال ۱۳۵۴ خورشیدی به قماش‌فروشان مشهد اجاره داده شد. سمرقندی‌ها نیز موقوفه‌ای مخصوص زوار داشتند. حاجی‌بابابیک سمرقندی یک باب منزل در کوچه تیغ‌بندی‌ها متصل به بست خیابان سفلی را در سال ۱۳۲۴ قمری برای زوار سمرقندی و بخارایی وقف کرد؛ البته اولویت با زائران سمرقندی بود و زائران بخارایی در مرتبه بعدی قرار می‌گرفتند.

 این روال در دوره پهلوی نیز ادامه پیدا کرد و اماکن وقفی به یکی از گزینه‌های اسکان زائران تبدیل شدند؛ مثلا حاج‌شیخ‌احمد شاهرودی در سال ۱۳۳۶ خورشیدی یک خانه را به سکونت زوار شاهرودی اختصاص داد و حاج‌اسماعیل سرابیان در سال ۱۳۵۶ خورشیدی یک منزل در کوچه‌نو مشهد برای زوار کرمانشاهی وقف کرد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی نیز این روال ادامه یافت و بسیاری از هیئات مذهبی به ساخت حسینیه اقامتی در مشهد روآوردند و اکنون در اطراف حرم مطهر رضوی تعداد زیادی از این اقامتگاه‌ها سقف وستون خورده‌اند که به زائران یک شهر، یک قشر یا پیشه خاص، اختصاص دارند. درواقع اماکن وقفی هنوز هم بار اقامت تعداد زیادی از زائران مشهد را به دوش خود می‌کشند.

نمایی از چهارطبقه خیابان خسروی

هتل‌ها پیش از مهمان‌پذیر‌ها به مشهد آمدند

اگر نخواهیم میان واژه مهمان‌پذیر و هتل در گذشته تمایزی قائل شویم (زیرا در آن زمان دسته‌بندی درستی برای این اماکن وجود نداشت) باید هتل طوس را یکی از نخستین اماکن اقامتی مدرن مشهد بدانیم. در کتاب «فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی» به حضور دو زن و یک مرد روس اشاره می‌شود که از عشق‌آباد وارد مشهد شده و در هتل طوس اقامت گزیده‌اند. میرزاعلی‌اکبر، صاحب هتل طوس بوده است. او مدتی به عشق‌آباد رفته و در مهر سال ۱۳۰۱ به مشهد بازگشته است؛ البته این هتل با مهمان‌خانه طوس که در سال ۱۳۲۰ افتتاح شد، تفاوت دارد.

گراندهتل یکی دیگر از نخستین اماکن اقامتی مشهد در خیابان ارگ است. مالک این هتل در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۱۰ خورشیدی اعلام می‌کند که به‌خاطر بدهی، این اقامتگاه را به استاد غلامعلی خوراک‌پز فروخته است. این هتل تا دی ۱۳۱۲ خورشیدی فعال بوده است.
هتل روزا یکی دیگر از هتل‌های قدیمی شهر به‌شمار می‌رود؛ هتلی که جلوی باغ ملی و در حاشیه خیابان پهلوی قرار داشته است.

این هتل، پنج اتاق فرش‌شده با میز و صندلی و تخت‌خواب‌های تمیز داشته و نظافت در آن، بسیار مهم بوده است؛ آن‌چنان که در آن دوره لباس مسافران شسته می‌شده، ولی گویا بدون حمام بوده است. همچنین این هتل، غذا‌های ایرانی و اروپایی سرو می‌کرده و تغییروتبدیل آن بسته به دستور و میل میهمان‌ها و پانسیون‌های هتل بوده و مادام یلینا مدیریت آن را برعهده داشته است. 

این اماکن شباهت زیادی به هتل‌های امروزی داشت و بیشتر، خارجی‌ها، مسئولان و اعیان و اشراف به آنجا می‌رفتند و در اتاق‌های مدرنش اقامت می‌کردند. در این زمان، تعدادی پانسیون هم بوده است. پانسیون «مادام لماند» در خیابان پهلوی را باید یکی از نخستین پانسیون‌های مشهد بدانیم که البته آن‌هم جایی برای مردم معمولی که از شهر‌ها و روستا‌های دور قدم به خاک مشهد می‌گذاشتند، نداشت و اقامت مردم در این شهر، همچنان مسئله‌ای بزرگ و بدون راه‌حل بود.

مهمانخانه طوس

نخستین مسافرخانه‌ها در دوره پهلوی اول

اندک‌اندک مسافرخانه‌ها هم به جمع اماکن اقامتی مشهد اضافه می‌شوند؛ جایی با امکانات کمتر از هتل و البته ارزان‌تر از آن که اقشار مختلف مردم می‌توانستند در آن اقامت کنند. تا اواسط دوره پهلوی اول، تعداد مسافرخانه‌های مشهد به ۳۳ باب رسید. مسافرخانه حسینی، زیارتی، محمد تشکری، حاجی‌سیدکاظم، هادی، حاجی‌سیدحبیب، ملاغلامحسین تبتی، باشی‌زاده، صفوی، شاهسوار، اسلامی، مشهدغلام رشتی، صدیق، اکبرآقا، خلخالی، گیلانی، حاجی‌اسماعیل، اطمینان، ذاکرزاده، زنجانی، سبزواری، خلقی، محمدآقا، خادم‌الرضا، ملک‌زاده، مشهدی‌علی، میرزاهادی، شعاع‌فیروز، عاملی، باقریان، تودرباری، غیوری و رشت در این فهرست جای داشتند. 

اغلب این میهمان‌پذیر‌ها در کوچه‌پس‌کوچه‌های اطراف حرم بودند. موضوع درجه‌بندی مسافرخانه‌های مشهد نیز در همین سال‌ها که تعداد آنها رو به فزونی بود، مطرح شد. سال ۱۳۱۶ نخستین درجه‌بندی این اماکن اقامتی رخ داد. ملاک درجه‌بندی آنها، داشتن امکانات نبود، بلکه براساس تعداد اتاق‌ها برای دریافت عوارض بود. انجمن شهر مشهد در ۲۴ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی، مسافرخانه‌های مشهد را به تناسب تعداد اتاق‌ها به دو درجه تقسیم کرد؛ مسافرخانه‌هایی که دو تا هفت اتاق داشتند، درجه ۲ و مسافرخانه‌هایی که بیش از هشت اتاق داشتند، درجه‌یک بودند. 

این درجه‌بندی خیلی زود به درخواست مهمان‌پذیر‌ها تغییر کرد. همچنین باید گفت تعداد این ساختمان‌ها برای اسکان به اندازه ورودی مسافران شهر نبود و بیشتر آنها سروشکل مهمان‌خانه و امکانات کافی نداشتند و بسیاری‌شان نیز خیلی زود تعطیل شدند؛ به همین دلیل آماری که از آن زمان به‌جای مانده است، متناقض است.

مشهد، مهمان‌خانه آبرومند نداشت

در ۲۴ مرداد سال ۱۳۱۷ خورشیدی، احمد فریدونی از طرف وزارت کشور به رئیس وزرا گزارش می‌دهد که در شهر مشهد بیش از دو مهمان‌خانه وجود ندارد که وضعیت آنها نیز نابسامان است. اکنون نمی‌دانیم فریدونی بر چه اساسی فقط دو مکان اقامتی را در مشهد گزارش می‌کند؛ چون در آن سال‌ها هتل پاریس، هتل پارس، هتل باختر و هتل شرق تأسیس شد و در سال ۱۳۱۷ این اماکن در مشهد فعالیت می‌کردند؛ البته باید بدانید بر طبق اسناد، دخل‌وخرج میهمان‌پذیر‌های مشهد با هم نمی‌خواند و همین موضوع باعث می‌شود استقبالی از راه‌اندازی اماکن اقامتی نشود. 

در نامه‌ای که استاندار خراسان ۲۶ فروردین ۱۳۲۰ خورشیدی به وزارت کشور می‌نویسد، اعلام می‌کند: «در شهر مشهد، مهمانخانه آبرومندی که نیازمندی واردین و مسافرین برجسته را مرتفع نماید، به‌جز مهمان‌خانه باختر نیست». این مهمان‌خانه را نیز عطایی برای رفاه و آسایش اهالی ساخت. مهرماه سال ۱۳۱۵ خورشیدی روزنامه آفتاب‌شرق از ساخت و بهره‌برداری آن خبر می‌دهد. هتل پاریس، یکی دیگر از هتل‌های مشهور مشهد در اواسط دوره رضاشاه بود و تعاریف آن را می‌توانیم در جراید و روزنامه‌های آن زمان ببینیم. 

این هتل در «چهارطبقه»‌ای که اکنون می‌شناسیم و اثری از آن باقی نمانده است، تأسیس شد. هتل پارس در محل قبلی هتل پاریس، از سال ۱۳۱۳ خورشیدی به جمع میهمان‌پذیر‌های مشهد افزوده شد تا پذیرای میهمانان هزاره فردوسی باشد. این هتل نیز از شهریور سال ۱۳۲۰ از عمارت چهارطبقه به ساختمان حاجی‌ابراهیم‌اف، روبه‌روی باغ ملی و جایی که اکنون قرار دارد، منتقل شد. در این زمان البته مسافرخانه‌های متعدد، اما کوچکی در مشهد فعالیت می‌کردند.

 نام برخی از این مسافرخانه‌ها را می‌توان از فهرست درخواست‌کنندگان سیم‌کشی برق از اداره برق مشهد، استخراج کرد. مسافرخانه ابراهیم گرمرودیان در فلکه جنوبی، مسافرخانه سیدابوالقاسم مشکوه در خیابان طهران، سه مسافرخانه سیدتقی صفوی در بازارچه حکاک‌ها، فلکه شمالی و خیابان علیا و نیز مسافرخانه کرامت در فلکه جنوبی، از این جمله هستند.

منابع:
«تاریخ اقتصادی مشهد»، تألیف علی نجف‌زاده.
اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
اسناد موجود در سازمان اسناد شهرداری مشهد.