ادبیات الکترونیک و دو ساحت متنی

صفحه‌ای از یک کتاب را در نظر آورید. حروف، کلمات و علائم نگارشی بر صفحه چاپ شده اند و شما ــ بی هیچ واسطه‌ای ــ می‌توانید آن‌ها را ببینید و بخوانید. دستگاه چاپ یک بار برای همیشه، با استفاده از جوهر، متن را بر صفحات کاغذی ثبت کرده است. اگر کتاب را ببندیم، اتفاقی برای حروف و کلمات نمی‌افتد و آن‌ها غیب نمی‌شوند.

حالا همین کتاب را تصور کنید که وقتی آن را می‌بندید متنش غیب شود و صفحاتی خالی باقی بماند. گویی کارگر‌هایی نامرئی در کتاب مشغول محاسبه و کارند و وقتی کارمان با کتاب تمام شد، آن‌ها هم به مرخصی می‌روند. چنین کتاب فرضی ای، بسته به نوع فعالیت کارگران، نامرئی است، کارگرانی که خالق اثر، با استفاده از کلمات و رمزگانی خاص، به آن‌ها فرمان می‌دهد تا شکل غایی متن و کتاب را بسازند.

این ارتباط و دستوردهی بین خالق اثر و کارگران نیز از طریق نوعی زبان و کلام صورت می‌گیرد. درواقع، خالق اثر متنی را برای کارگران می‌نویسد و کارگران، براساس آن متن، متنِ نهایی و مرئیِ کتاب را نمایش می‌دهند. به تعبیری، در چنین کتابی، این متنی نامرئی و زیرین است که متن مرئی و رویین را می‌سازد.

از این منظر، اثر ادبی مکتوب اثری است که به کمک رمزگان الفبایی نوشته شده و این رمزگان الفبایی ــ بی واسطه ــ برای شما مرئی و قابل خواندن است.
اما اثر ادبی الکترونیک اثری است که همچون کتاب خیالی مان دو ساحت متنی دارد:

۱- متنی که براساس رمزگان الفبایی و برای خواندن موجود انسانی نوشته شده است.
۲- متنی که توسط کد‌ها و زبان‌های برنامه نویسی و برای دستوردهی به ماشین نوشته شده است تا ماشین بتواند متن الفبایی و سایر عناصر بصری را بر صفحه برای شما نمایش دهد.

هر اثر ادبی الکترونیک یک نرم افزار است، نرم افزاری که با مقصودی ادبی توسعه داده شده است. هر نرم افزاری ــ فارغ از نیت توسعه دهندگانش ــ از نوشتن صد‌ها و هزاران کد ایجاد شده است؛ بنابراین، وقتی نرم افزاری با مقصودی ادبی توسعه داده می‌شود، لاجرم همان دو نوع متنِ مذکور ایجاد می‌شود: متن رویینِ مبتنی بر رمزگان الفبایی که شما بر صفحه نمایش لپ تاپ یا گوشی هوشمندتان می‌بینید و می‌توانید بخوانید، و متن زیرینِ مبتنی بر رمزگان برنامه نویسی که برای شما قابل رؤیت نیست و برای دستوردهی به رایانه در جهت پدید آوردن متن رویین نوشته شده است.

با عنایت به این شعر فرالاوی که می‌گوید:

لاد را بر بنای محکم نِه
که نگهدارِ لاد بنلاد است

متن رویین که بر اساس رمزگان الفبایی و برای مخاطب انسانی نوشته می‌شود را «لادمتن» و متن زیرینی را که مخاطب آن رایانه است و توسط کد‌ها نوشته می‌شود «بنلادمتن» ترجمه می‌کنیم.

در ادامه حتما بخوانید ادبیات الکترونیک: ادبیات سخت پیما

برای یک خواننده و مفسر، هردوِ این ساحت‌های متنی می‌تواند دربردارنده اغراض و اهداف ادبی باشد. در مواجهه با آثار ادبی الکترونیک، باید حواسمان باشد که چگونه همکاری بین انسان و ماشین در حال شکل دهی به تجربه ادبی ماست و ما چگونه در زمینه بینارشته‌ای در حال گذار از نویسنده به برنامه نویسنده، خواننده به کاربر سایبری، نوشتن برای انسان به نوشتن برای انسان و ماشین و ... هستیم. با توجه به این توضیحات، از طریقی دیگر هم بر این خصیصه ذاتی ادبیات الکترونیک، یعنی اینکه نمی‌تواند بدون زمینه محاسباتی و رایانشی (بنلادمتن) امکان ظهور و بروز داشته باشد تأکید شد.