مهر و ماه

یکی از نقد‌هایی که غالبا به مراجع تقلید و علمای حوزه‌های علمیه گرفته می‌شود این است که در معرفی و تبیین دین بر فقه متمرکزند و همه‌چیز را از منظر محدود فقاهت و مسائل شرعی نگاه می‌کنند. بسیاری از مردم می‌پرسند چرا در رساله‌های عملیه و توضیح‌المسائل از گستردگی و عظمت دین تنها جنبه‌های محدودی از احکام شرعی طهارت و نجاست یا عبادات و معاملات دیده می‌شود؟

 

باید این واقعیت را پذیرفت که متأسفانه به صورت ناخواسته دین اسلام که دارای ابعاد مختلف اخلاقی، اعتقادی و مناسکی است -به این ترتیب- فقط از همین منظر معرفی می‌شود و به دلیل تمرکز فق‌ها بر جنبه‌های حقوقی و احکام شرعی، گاهی از تبیین و معرفی ابعاد دیگر برای مخاطب عام غفلت شده است.

بزرگان و عالمان خود اعتراف می‌کنند که در میان جنبه‌های سه‌گانه دین (اخلاق، عقاید و احکام) کمترین نقش و سهم به احکام و مسائل عملی اختصاص یافته است و تأکید پیشوایان دین نخست بر اعتقاد و اخلاق است، اما به دلایل مختلف از جمله ضرورت نظام‌بخشی به روابط اجتماعی دین‌داران و ساختار آموزشی و تربیتی حوزه‌ها به مرور این بخش حقوقی و فقهی از سایر ابعاد پررنگ‌تر و فربه‌تر شده است. شاید کسانی که این انتقاد را مطرح می‌کنند از این جهت حق داشته باشند که عموم مردم از آن اندازه احاطه علمی برخوردار نیستند که بتوانند قرآن کریم، روایات و احادیث متنوع را بررسی کنند یا از کتاب‌های متعدد اخلاقی و منابع گوناگون معرفتی بهره‌مند شوند. این ضرورت از سال‌ها پیش به صورت جدی احساس می‌شد و نیاز به تدوین کتاب‌هایی در این عرصه موجب شد تا آثاری همچون «مفاتیح الحیاة» آیت‌ا... جوادی آملی در این زمینه منتشر شود. دکتر محسن اسماعیلی هم که کتاب «مهر و ماه» را برای جبران این نقیصه تألیف کرده است در مقدمه این کتاب به تأیید مرحوم آیت‌ا... حاج آقا مجتبى تهرانی و نظر ایشان برای انتشار این اثر اشاره می‌کند و می‌نویسد: «تمرکز رساله‌های موجود بر احکام فقهی خود‌به‌خود پیام‌آور اصالت انحصاری فقه و موجب به حاشیه راندن عقیده و اخلاق شده است.

 

بسیاری از مردمان مؤمن و حقیقت‌جو گمان می‌کنند تنها واجبات و محرمات فقهی است که نباید فراموش شود، در‌حالی‌که اهمیت و تأثیر رعایت باید‌ها و نباید‌های عقیدتی و اخلاقی برای ساختن فرد و جامعه بسیار بالاتر و بیشتر است و اصولا فقه منهای عقیده و اخلاق، نه انسان مطلوب را می‌سازد و نه اجتماع آرمانی را.» دکتر محسن اسماعیلی که هم‌زمان با تحصیل حقوق در دانشگاه و رسیدن به جایگاه عضو حقوقدان شورای نگهبان، تحصیلات حوزوی خود را تا بالاترین مدارج طی کرده است و به عنوان اولین و تنها عضو غیرمعمم وارد مجلس خبرگان شده، مجتهد و طبیعتا سزاوارترین کسی است که می‌تواند کتابی برای پرکردن این جای خالی بنویسد. او این کتاب را بر اساس حدیثی نوشته که از پیامبر اسلام در بیان وظایف اخلاقی و حقوق اجتماعی نقل شده و در ساختار کتاب فضایی برای تبیین رهیافت‌های عملی قرار داده است تا اصول اخلاقی را همچون احکام شرعی به عنوان دستورات دین برای زندگی اجتماعی تشریح کند. همچنین در پایان کتاب مجموعه‌ای از مسائل به عنوان احکام اخلاقی با همان سیاق توضیح‌المسائل مراجع تقلید اضافه شده است، با این تفاوت که اگر در رساله‌های عملیه هرکسی تنها با برداشت و تشخیص فقهی مرجع تقلید خود مواجه است، در اینجا با مجموعه‌ای از احکام اخلاقی و اجتماعی روبه‌رو می‌شود که بر اساس دستورات دین برای همه مردم مشترک است و اختصاص به شخص یا گروه خاصی ندارد.

 

برخی از فصل‌های این کتاب عبارت‌اند از: «برآورده کردن نیازها، وساطت و میانجیگری، خوش‌سخنی، ارشاد و راهنمایی، یاری‌رسانی در مقابل ظلم و‌....» غنای متن کتاب و شیوه کاربردی تدوین آن در کنار رویکرد جامع و همه‌جانبه نویسنده در ارائه الگویی برای زندگی مطلوب فرد و جامعه آرمانی باعث شده است که این کتاب برای عموم مردم مفید و خواندنی باشد. خواننده کتاب مهر و ماه از سویی جامعیت دین در فراگیری ابعاد مختلف زندگی را مشاهده می‌کند و از سوی دیگر می‌بیند که دین در همه این حوزه‌ها نقشه عملی دارد و با حکم صریح و روشن باید‌ها و نباید‌هایی را در این عرصه‌ها مشخص کرده است. مقدمه دقیق و مهم این کتاب و نیز پیوست‌های پایانی آن هم برای مخاطبان خاصی مانند طلاب و دانشجویان به صورت ویژه قابل استفاده خواهد بود. اگر بعد از این کسی از رویکرد غالب رساله‌های شرعی گله داشت و پرسید: چرا در رساله‌هایشان نمی‌نویسند که دروغ و غیبت حرام است؟ این کتاب را به او معرفی کنید. کتاب مهر و ماه که با عنوان فرعی «رساله‌ای در باب حقوق اجتماعی و احکام اخلاقی» انتشار یافته است.