معنازدایی از آیین در فرایند دیجیتالی‌ شدن

۱- برای بسیاری از خانواده‌های مذهبی، شب قدر امسال تجربه متفاوتی بود؛ شب قدری که برخلاف روال سال‌های قبل نه در حرم و مسجد، بلکه در خانه و برخی خیابان‌ها سپری شد، و نه در اجتماع دیگر مؤمنان، بلکه در کنار خانواده، و نه پای منبر، بلکه پای تلویزیون و لپ‌تاپ. آیین شب قدرِ کروناییِ امسال آیینی رسانه‌ای و دیجیتالی شده است. مشابه ایام البیضی که گذشت و مشابه نیمه‌شعبانی که گذشت و شاید حتی مشابه محرم و صفری که در پیش است. اجرای زنده برنامه‌های مذهبی (سخنرانی، مناجات، مداحی) برای پخش از تلویزیون یا اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، قالبی است که در ۲، ۳ ماه اخیر و تعلیق مناسک و مجالس مذهبی رواج بسیاری یافته است. تا جایی که حتی بسیاری از وعاظ، مداحان و هیئت‌های سنتی هم پایشان به «آپارات»، «اینستاگرام»، «واتس‌اپ» و دیگر شبکه‌های اجتماعی باز شده است: پدیده هیئت دیجیتال و مداحی لایو. پدیده آیینِ دیجیتالی‌شده.
۲- آیین‌های دیجیتالی‌شده که این روز‌ها کرونا بازارشان را پررونق کرده است البته ویژگی‌ها و جاذبه‌های خودشان را دارند؛ ازجمله آ‌نکه در دسترس و سهل‌الوصول‌اند و به راحتیِ فشردن یک دکمه می‌شود در آن‌ها شرکت کرد؛ بدون دغدغه ترافیک و جای پارک و دیر تمام شدنِ مجلس و نرسیدن به سحری. تازه می‌شود خانوادگی در آن‌ها شرکت کرد؛ نه آنکه مادر و دختر بروند یک‌جا و پدر و پسر جای دیگر. برای خانواده‌هایی که فرزند نوزاد یا خردسال دارند هم دردسرش به‌مراتب کمتر است. تازه می‌توانی سخنران و مداح را از فاصله نزدیک ببینی، بدون آنکه لازم باشد چند ساعت زودتر بروی و با مکافات جا رزرو کنی. نیاز به گفتن نیست که این ویژگی خصوصا برای خانم‌ها چقدر جذاب است. آن‌ها که همیشه در مجالس مذهبی حاشیه‌نشین‌اند و امکان حضور در متن مجلس را ندارند، تنها می‌توانند شنونده برنامه از پشت پرده یا حداکثر تماشاگر آن از پرده نمایش باشند، حالا موقعیت یکسانی با مردان یافته‌اند. آیین‌های دیجیتال از حیث امکان دسترسی و توزیع عمومی هم عادلانه‌ترند و همه می‌توانند از فرصتِ بودن در مجلس فلان سخنران محبوب یا مداح سلبریتی یا فلان مکان مقدس بهره‌مند شوند. دیگر مخاطب پای منبر شیخ‌حسین محدود به گنجایش فضای «حسینیه هدایت» و نهایتا کوچه‌های اطرافش نیست. دیگر شنیدن روضه حاج‌منصور محدود به فضای کوچک «مسجد ارک» و خیابان‌های مجاورش نیست. دیگر شرکت در مراسم شب‌های قدر حرم امام‌رضا (ع) و ندبه‌های مسجد جمکران نیازمند سفر به مشهد و قم نیست.
به‌علاوه که آیین دیجیتالی‌شده حتی برخلاف سنت مونولوگی بودن منبر، قابلیت تعاملی بودن و ایجاد سطحی از دیالوگ را هم دارد. همه این‌ها به کنار، یک جذابیت مهم دیگرش این است که در لحظه امکان انتخاب داری. اگر از موضوع سخنرانی خوشت نیامد یا شعر و نوحه مداح را نپسندیدی، می‌توانی در کسری از ثانیه طی‌الارض کنی بروی پای منبری دیگر در شهری دیگر. می‌توانی بزنی شبکه بعدی یا کانال و اکانتی دیگر. اصلا می‌توانی خوشه‌چینی کنی. از هر منبر یک‌تکه گوش کنی و از هر مداحی، یک برش. همچنین شرکت در مجلس هیچ تشریفات و آدابی ندارد. می‌شود حین برنامه، با تنقلات و خوراکی‌های مختلف از خود پذیرایی کرد. آیین دیجیتالی‌شده، همه مرز‌ها را درنوردیده و همه قواعد و قوانین را درهم شکسته است.
۳-آیین دیجیتالی‌شده، آیینِ تکثیرشده، منتشر و ازجاکنده است. رسانه مدرن، انحصار زمان‌مکانیِ آیین را می‌شکند و آن را در شمارگان بی‌نهایت تکثیر می‌کند؛ و این تکثیر ناگزیر توأم با راززدایی است. ساده‌اندیشی است که گمان کنیم رسانه، تنها یک قالب یا ابزار انتقال است؛ ابزاری خنثی و صرفا فنی. در فرایند انتشارِ آیین، که پیچیدگی‌اش به چشم نمی‌آید، آیین قلب ماهیت می‌شود. از معنا و کانتکست طبیعیِ خود تهی می‌شود و معنا و کانتکست دیگری می‌یابد. از میدانی به میدان دیگر می‌رود. فرایند تکثیر و انتشار، فرایند انحصارزدایی، فرایند ازجاکندگی، فرایند تبدیل امرِ یونیک به امرِ پابلیک، ثمره‌اش کالایی شدن آیین است. آیین تنها وقتی کالا شد، امکان «تولید انبوه» پیدا می‌کند؛ و در فرایند این کالایی شدن، این تبدیل به محصول شدن، آیین ویژگی‌های آیینی‌اش را از دست می‌دهد. ازجمله آنکه دیگر ملازمِ «حضور» نیست.
۴-در وضعیت طبیعی، آیین، محصول مشترک آیین‌گزار (واعظ، مداح و...) است و «حضار» (که ماهیتا با «مخاطب» متفاوت است). فضای آیینی در تعامل مستقیم و بلاواسطه آیین‌گزار و حضار و در رفت‌وبرگشت کنش‌های آنان ایجاد می‌شود، در لحظه، در مکان. برای همین هر مجلس، هر هیئت، هر مراسم و آیین، یک ایونت (Event) منحصربه‌فرد است؛ یک اجرای زنده (Live) که قابل‌پیش‌بینی نیست چگونه پیش برود و برگزار شود. ازقضا همین انحصار در زمان‌مکان است که آیین را مستعد تجربه قدسی مشترک می‌کند. «حضورِ» جمعی از آیین‌گزاران که پروتکل‌ها و تشریفات نانوشته، اما پذیرفته‌شده‌ای را به‌عنوان «ادب» شرکت در آیین رعایت می‌کنند، امر قدسی را فراخوان می‌کند. هرچه طرفین، کارگزار و حضار، حضور و مشارکت بیشتر و باکیفیت‌تری در این داشته باشند، کیفیت این فراخوان نیز افزون خواهد شد و تجربه عمیق‌تری از امر قدسی را تجربه می‌کنند و درنتیجه با رضایت بیشتری از مجلس خارج می‌شوند. آیین، با حضور جمع است که ساخته می‌شود، در «آن»، در لحظه. آیین برای «مخاطب» اجرا نمی‌شود و آیین‌گزاران اجراکننده نیستند. تفاوت تعزیه با تئاتر مذهبی و تعزیه‌خوان با بازیگر و حاضران در تعزیه با تماشاچیان تئاتر همین است.
۵- آیین در یونیک و منحصربه‌فردبودنش است که آیین است. این محدودیت و انحصار، برای آیین خصلت کارکردی دارد. انتشار و تکثیر، سودای خام و فریبنده‌ای است که دنیای مدرن در دل آیین‌گزاران انداخته است. مشابه «شهوت توسعه» که متولیان اماکن مقدس را به‌جای فراهم‌آوردن فضای مناسب و حفظ شرایط طبیعیِ تجربه آیینی و قدسی، به معمار، ساختمان‌ساز و دلال زمین بدل کرده است. آیینِ دیجیتالی‌شده، به‌همین‌دلایل، هرچه باشد، هرقدر هم جذاب و کاربردی، اما آیین نیست. روضه‌ای که از تلویزیون پخش می‌شود، مداحی‌ای که لایو اجرا می‌شود، دعاخوانی‌ای که آنلاین به شبکه‌های اجتماعی راه می‌یابد، آیین نیست، کالای آیینی است. همچنان‌که (پیشتر هم نوشته بودم) زیارت آنلاین، زیارت نیست، هیئت آنلاین هم هیئت نیست. چیز دیگری است، خوشایند باشد یا ناخوشایند، جذاب باشد یا ملال‌آور.