پیشینه روستایی در شمال مشهد قدیم | «نوده»، مزرعه‌ای قدیمی بر کرانه کشف‌رود

مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ موضوع روستا‌ها و مزارع دو سوی کشف‌رود، از مهم‌ترین سوژه‌هایی بوده که در این مجموعه‌گزارش‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. این مناطق که عموما در حاشیه شهر مشهد قرار دارند، شاید بیش از دیگر نواحی این کلان‌شهر، به بازیابی هویت و پیشینه تاریخی خود نیاز دارند.

شرایط اقتصادی و گاه اجتماعی حاکم بر این مناطق، ممکن است برخی را درباره تاریخ آبادی‌های شمال شهر مشهد به اشتباه بیندازد و گاهی آنها را فاقد پیشینه درخورارائه جلوه دهد، در‌حالی‌که با اندکی تأمل و بررسی می‌توان به تاریخ پرشکوه این نواحی دست یافت و در مسیر احیای هویت آنها گام برداشت؛ هویتی که گاه ریشه‌هایی بسیار عمیق‌تر از مرفه‌نشین‌ترین نواحی شهر مشهد دارد و بازیابی آن می‌تواند تأثیر مهمی بر نوع نگرش به آن منطقه -چه از سوی اهالی و سکنه چنین مناطقی و چه از طرف اولیای امور- داشته باشد.

این بار نیز می‌خواهیم درباره سرگذشت یکی از قدیمی‌ترین روستا‌های شمال مشهد صحبت کنیم؛ روستایی که از میانه دهه‌ ۱۳۸۰‌ خورشیدی به بخشی از شهر مشهد تبدیل شد: روستای قدیمی «نوده».

کشف ریشه‌های یک نام

واژه «نوده»، مرکب از دو کلمه «نو» و «ده» است. این واژه در نام‌گذاری مناطق روستایی، دست‌کم در خراسان، واژه‌ای بسیار کاربردی به نظر می‌رسد. حاجعلی رزم‌آرا در جلد نهم «فرهنگ جغرافیایی ایران» از هجده نقطه در خراسان نام می‌برد که با نام «نوده» شناخته می‌شوند. استفاده از واژه «نو» در نام‌گذاری این روستا می‌تواند اشاره‌ای به یک بازسازی بسیار قدیمی داشته باشد؛ یک بازسازی که احیانا به‌دلیل وقوع بلایای طبیعی مانند سیل یا زلزله ضرورت یافته بود. 

در این بازسازی، احتمالا روستا به مکانی جدید منتقل شده است و نام «نوده» را به همین دلیل بر آن نهاده‌اند؛ با‌این‌حال، زمان وقوع حادثه مورد بحث، اصلا مشخص نیست. قدیمی‌ترین سندی که نامی از «نوده» را می‌توان در آن مشاهده کرد، مربوط به سال‌۱۰۵۳‌قمری (۱۰۲۲‌خورشیدی)، یعنی چیزی حدود ۳۸۱‌سال پیش است و قبل از آن هم نمی‌توان رد و نشان دقیقی از «نوده» در متون تاریخی و حتی اسناد وقفی به دست آورد و صد‌البته این مسئله به معنای فقدان این نام در تاریخی قبل از ۱۰۲۲‌خورشیدی نیست.

چشم‌انداز جغرافیایی «نوده»

آبادی «نوده»، مانند دیگر آبادی‌های مشهور حاشیه جنوبی کشف‌رود، همچون «کلاته مشهدقلی»، در بستر تمدنی این رودخانه فصلی و باستانی شکل گرفت. طبق نقشه سال‌۱۳۴۰ خورشیدی که «احمد ماهوان» آن را در کتاب «تاریخ مشهد قدیم» آورده است، این روستای قدیمی از جنوب به «مهدی‌آباد»، «کَشَف» و «قلعه‌نو»، از شرق به «قلعه حسینی» (یا مزرعه حسینی)، از شمال به «پرکنده‌آباد» و از غرب به اراضی «مزرعه کاظم» اتصال داشت. «نوده» به دو بخش «علیا» و «سفلی» تقسیم می‌شد و احتمالا مبنای این تقسیم‌بندی، کاریزی بود که از میان دو بخش عبور می‌کرد. رزم‌آرا در کتاب خود که آن را در سال‌۱۳۲۹ خورشیدی منتشر کرده است، تنها به نام «نوده بالا» اشاره و ظاهرا «نوده پایین» را هم جزو آن محسوب می‌کند. 

طبق گزارش وی این ده، بخشی از دهستان «میان‌ولایت بخش حومه و ارداک شهرستان مشهد» بود و در «سیزده‌کیلومتری شمال‌باختری» شهر قرار داشت. رزم‌آرا فاصله «نوده» را تا کشف‌رود دو کیلومتر ثبت و از ۲۵۱‌نفر سکنه فارسی‌زبان و شیعی‌مذهب آن که به کشت غلات اشتغال داشتند، اطلاعاتی را به مخاطب ارائه کرده است. طبق گزارش او، «نوده» اقلیمی معتدل داشته و از راه «اتومبیل‌رو» برخوردار بوده است. 

گزارش‌های قدیمی‌تر نیز کم‌و‌بیش چنین تصویری از «نوده» در ذهن مخاطبان ایجاد می‌کنند. در متون دوره ناصری، «نوده» به دو بخش علیا و سفلی (یا همان بالا و پایین) تقسیم نشده است و این امر نشان می‌دهد که تفکیک روستا به دو بخش مجزا، احتمالا در دهه‌۱۲۹۰‌خورشیدی یا بعد از آن رقم خورد. در متن «کتابچه میان‌ولایت» که معرّف آبادی‌ها و مزارع اطراف شهر مشهد در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار است، «نوده» این‌چنین توصیف شده است: «قدیم‌النسق است؛ در دو فرسخی شهر واقع است؛ شانزده خانوار رعیت دارد؛ زراعت از قنات مشروب می‌شود؛ هوایش معتدل است؛ نوکر دیوانی ندارد.»

«نوده» در آینه اسناد

اشاره کردم که قدیمی‌ترین سندی که در آن نامی از «نوده» به میان آمده، سندی وقفی و متعلق به سال‌۱۰۵۳‌قمری (۱۰۲۲ خورشیدی) است. این سند در واقع همان وقف‌نامه مشهور میرزامحسن‌رضوی است که از آن به عنوان وقف‌نامه اولادی یاد می‌شود. 

میرزا‌محسن‌رضوی، داماد شاه عباس یکم صفوی و از مشهورترین رجال عهد صفویه بود. ابوالفضل حسن‌آبادی در کتاب «سادات رضوی در مشهد»، بعد از اشاره به موقعیت میرزامحسن رضوی و جایگاه وی در دربار صفویه می‌نویسد: «میرزا محسن‌... نفوذ زیادی در مشهد به دست آورد، به‌طوری‌که در سال‌۱۰۳۶‌قمری شاه عباس دومین سیورغال (ملک فئودالی، تیول) خاندان رضوی در مشهد دوره صفویه را به وی داده که تنها به خانواده‌های معتبر داده شود.» 

با‌این‌حال پس از مرگ شاه عباس یکم، میرزامحسن رضوی مدتی مغضوب شاه‌صفی شد و حتی دو تن از پسرانش را به قتل رساندند. او بعد‌ها دوباره موقعیت پیشین را بازیافت و توانست املاک گسترده‌ای را وقف اولاد خود کند که بخشی از روستای نوده، در زمره آن‌ها قرار داشت. در اسناد دوره قاجار نیز می‌توان رد و نشانی از «نوده» یافت. در بخشی از «صورت‌حساب‌های حاجی‌حسین‌متصدی سرکار فیض‌آثار» که مربوط به عصر قاجاری است، گزارشی از پرداخت وجه «بذر» به مزرعه «نوده» دیده می‌شود (سند شماره ۲۰۴۸۷۷ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).

در سندی مربوط به سال ۱۲۸۵ قمری (۱۲۴۷ خورشیدی) نیز با نام مزرعه یا روستای «نوده» روبه‌رو می‌شویم که آماری از تحویل وجوهات آن ثبت و ضبط شده‌است (سند شماره ۴۰۵۵۶ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی).
از سال ۱۳۱۰‌قمری (۱۲۷۱ خورشیدی) و اوایل دوره مظفرالدین‌شاه قاجار نیز سندی در دست است که خبر از فروش «املاک حاجی رجبعلی به برادرش ملامحمدحسین به مبلغ بیست و شش تومان» در «نوده» و اطراف آن می‌دهد (سند شماره‌۳۵۹۱ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی).

اسناد مربوط به دوره پهلوی، عموما مربوط به «تحدید اراضی» و دعوای ساکنان «نوده» با مزارع و روستا‌های اطراف بر سر حدود و ثغور زمین‌های آبادی است. این درگیری‌ها که بعد از تصویب قانون ثبت اسناد و املاک در دهه ۱۳۰۰‌خورشیدی آغاز شد، نزدیک به سی سال ادامه داشت. تا اینکه در دوره نیابت تولیت سیدجلال‌الدین‌تهرانی، با صدور «آگهی تحدید حدود» و قطعی شدن مرز‌های اراضی، فروکش کرد؛ اما برخی اختلافات همچنان باقی ماند.

در ادامه حتما بخوانید درباره یکی از کهن‌سال‌ترین مزارع اطراف مشهد | رمزگشایی از خاطرات تاریخی مزرعه «زرگران»

افق تاریخی و اجتماعی «نوده»

«نوده» به‌دلیل قرار گرفتن بر سر جاده راهبردی مشهد-قوچان، از قدیم محل گذر و شاید اتراق کاروان‌ها بوده است. قنات پرآب این روستا، همچون قنات «کلاته مشهدقلی»، مکانی برای تأمین آب و استراحت کاروانیان بود. این مزرعه، بر سر راه عبور واحد‌های ارتش سرخ در جریان اشغال ایران (شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی) قرار داشت و طبعا اهالی قدیمی روستا خاطراتی از این هجمه در ذهن دارند. 

مهدی سیدی در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» درباره وضعیت «نوده» از میانه دوره پهلوی دوم تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی می‌نویسد: «چون در جوار «نوده» و کنار جاده آسفالته مشهد-قوچان در سال‌های قبل از انقلاب دکه‌ای برای گرفتن عوارض از کامیون‌ها قرار داشت، این روستا به «نوده عوارضی» هم شهرت داشت. 

«نوده بالا» و «نوده پایین» بعد از انقلاب‌اسلامی به سرعت جاذب جمعیت رانده‌شده از شهر مشهد و یکی از مکان‌های آسیب‌پذیر شهر شد.» امروزه «نوده» یکی از مناطق حاشیه مشهد است که از سال‌۱۳۸۵‌خورشیدی به‌عنوان بخشی از این کلان‌شهر شناخته می‌شود و مانند دیگر مناطق حاشیه شهر، سخت نیازمند توجه و توسعه مطالعه‌شده زیرساخت‌های شهری است.