از چشمه گیلاس تا مکران

چند روز پیش به دیدن چشمه‌گیلاس رفتم؛ چشمه‌ای در شمال غربی کلان‌شهر مشهد؛ آنجاکه دشت به کوه می‌رسد. این چشمه بر دامنه رشته‌کوه هزارمسجد تکیه زده و پشتش به این بلندای باشکوه گرم است. تاریخ کهن این چشمه هزاران سال، از رهگذران خسته و تنهایی که در سایه درختانش آرام گرفته‌اند تا پادشاهانی از ساسانیان، مغولان و تیموریان، را به خود دیده است. گویی پند شیخ خرقان «هر که در این سرا درآید، نانش دهید و از ایمانش مپرسید»، در دل این چشمه جاری بوده است؛ چشمه‌ای که هزاران سال آب گوارایش را بی‌چشمداشت به همه، از دارا و ندار گرفته تا خویش و بیگانه، ارزانی کرده است.

آب این چشمه از دل رشته‌کوه هزارمسجد می‌جوشد و غوغایی به پا می‌کند. از آن ارتفاعات، آبی زلال و زندگی‌بخش بر دشت تشنه جاری می‌شود و زندگی، سرسبزی و زیبایی می‌آفریند. از قرن سوم، زمانی که روستای کوچک و سرسبز سناباد پیکر پاک امام‌رضا (ع)، نواده پیامبر (ص)، را در آغوش گرفت و حرم مطهر رضوی برپا شد، این روستا به زیارتگاه عاشقان تبدیل گردید. با گذر زمان، سناباد بزرگ شد و مشهد از دل آن پا گرفت و به کلان‌شهری تبدیل شد که شرق ایران را دربرمی‌گیرد.

در این همه سال، تشنگی مشهد نیز همراه با رشدش افزایش یافت. اولین‌بار در قرن نهم قمری، امیر علیشیر‌نوایی به فکر انتقال آب چشمه‌گیلاس به مشهد افتاد. چشمه نیز دلتنگ امام مهربانی‌ها، خندان و آوازخوان، آب خود را به سوی مشهد روانه کرد. در سال ۹۸۶ قمری، شاه‌عباس بخشی از آب چشمه‌گیلاس و کشف‌رود را خرید و وقف حرم رضوی کرد. 

در ادامه حتما بخوانید شدیدترین بحران آبی در دشت کهن مشهد

این آب زلال و گوارا نه‌تنها اطراف حرم را سیراب می‌کرد، بلکه به کشف‌رود می‌پیوست و در مسیر خود برکت می‌آفرید. در دوره‌های بعد، تلاش‌های دیگری برای تأمین آب مشهد انجام شد. در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، اسدی، استاندار وقت، با احداث کاریز‌هایی در روستای گناباد، آب گوارا را به مشهد رساند. در سال‌های بعد، حفر چاه‌های عمیق و احداث سد‌های کارده و طرق آغاز شد؛ اما این اقدامات به بهای از‌دست‌دادن توازن طبیعی دشت مشهد انجامید. با حفر بی‌رویه چاه‌ها و انباشت سدها، کشف‌رود کم‌آب‌تر شد و منابع زیرزمینی مشهد به‌شدت آسیب دید. 

با گذر زمان، صنعت نیز به دشت مشهد راه یافت و آبخوان‌های زیرزمینی که دیگر نیمه‌جان بودند، بیش‌از‌پیش تخریب شدند. احداث سد دوستی در ۱۸۰‌کیلومتری شرق مشهد نیز باوجود انتقال آب، نتوانست تشنگی کلان‌شهر مشهد را برطرف کند. 

اکنون، با کاهش بارندگی، گرم‌تر‌شدن هوا و افت شدید منابع آبی، اوضاع بحرانی‌تر از گذشته شده است. بیایید برای آینده شرق کشور و کلان‌شهر مشهد راه‌حلی اساسی بیابیم. باید به توسعه تمدن دریایی و ظرفیت‌های سواحل مکران، بندرعباس، بوشهر، آبادان و جزایر ایرانی اندیشید و آن را به‌عنوان راهبردی پایدار دنبال کرد.