بررسی وضعیت تشیع در زمان امام‌رضا(ع) از نگاه رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی

جواد رستمی- خبرنگار، طلبه | شهرآرانیوز؛ حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر محسن جهانگیری، رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی، در این گفت‌و‌گو به تشریح عصر طلایی تشیع در دوران امامت حضرت امام‌رضا (ع) پرداخت و تأکید کرد که تدبیر الهی و جهاد علمی و عملی امام‌رضا (ع)، از ترویج معارف در مدینه تا خنثی‌سازی توطئه‌های مأمون در مرو، پایگاه شیعیان را مستحکم‌تر ساخت و نفوذ معنوی حضرت را به اوج رساند؛ حضوری که هراس حاکمان غاصب را برانگیخت و درنهایت بارگاه مطهرشان را به پناهگاهی برای دل‌های شیعیان تبدیل کرد.

احساس خطر حاکمان غاصب

زمان امامت و زندگانی حضرت‌رضا (ع) عصر تازه‌ای از شکوفایی و بالندگی شیعه بود. با تلاش‌ها و زمینه‌سازی‌های ائمه پیشین، بستر ایجاد پایگاه عظیم مردمی برای شیعه فراهم شده بود؛ به گونه‌ای که غاصبان و حاکمان وقت احساس خطر کردند که مبادا شیعه بخواهد حکومت را با رهبری امام معصوم به دست بگیرد.

از این رو، پیشنهاد منصب ولایتعهدی از طرف مأمون ملعون به امام‌رضا (ع) ارائه شد تا از این خطر بگریزد و با این نقشه، هم رهبر شیعیان را زیرنظر بگیرد و هم از خطر پایگاه شیعی و تشکیل حکومت دور بماند. برای نگاهی بهتر به نقش بی‌بدیل امام‌رضا (ع)، زمان امامت ایشان را به دو دوره تقسیم می‌کنیم: دوره نخست، پیش از پیشنهاد ولایتعهدی که هفده‌سال طول کشید، از شهادت امام موسی کاظم (ع) در سال ۱۸۳ تا سال ۲۰۰قمری و دوره دوم، پس از ولایتعهدی. این تقسیم‌بندی کمک می‌کند تا نقش امام در این عصر را بهتر درک کنیم.

محوریت امام در تمام حجاز

پیش از پیشنهاد ولایتعهدی، ۱۰سال از امامت ایشان در زمان هارون‌الرشید ملعون، پنج‌سال در دوران امین برادر مأمون و دو سال در عهد مأمون گذشت. این هفده‌سال در مدینه سپری شد و فرصت بسیار خوبی برای امام‌رضا (ع) فراهم کرد تا شاگردان امام موسی کاظم (ع) و ائمه قبلی را بپذیرند، به امور شیعیان رسیدگی کنند و زمینه گرایش بیشتر به شیعه را مهیا سازند.

نکته مهم آن است که شخصیت برجسته امام‌رضا (ع) منحصر به شیعیان نبود، بلکه در تمام حجاز، ایشان مورد توجه همه، حتی پیروان مذاهب و ادیان مختلف، قرار داشتند. مردم با اشتیاق به محضر امام مشرف می‌شدند و از نورانیت وجودشان در ابعاد مختلف بهره‌مند می‌گردیدند. این محوریت و قطبیت مادی و معنوی امام به گونه‌ای جلوه کرده بود که جای احساس خطر برای حاکمان غاصب زمان وجود داشت. بنابراین، به نظر می‌رسد پیشنهاد ولایتعهدی از سوی مأمون برای کنترل این وضعیت بود. زیرا او از این پایگاه مردمی احساس خطر می‌کرد.

سفر اجباری و دوران روشنگری

با دعوت امام از مدینه به مرو و خراسان، دوران جدیدی برای حضرت آغاز شد. امام این سفر اجباری را به فرصتی برای ارتباط با مردم در شهر‌های مختلف و روشنگری وضعیت تبدیل کردند. در طول سفر، پیش از ورود به هر شهری، سفیرانی حضور ایشان را اعلام می‌کردند و مردم با اشتیاق به استقبال می‌آمدند.

حضرت با رأفت، مهربانی، جلوه‌های علم الهی و سخاوت، قلوب عاشقان را جذب می‌کردند و درباره وضعیت حکومت، تمایل‌نداشتن به ولایتعهدی و اجبار مأمون، آگاهی می‌دادند. مردم نیز از این وجود نازنین بهره‌مند می‌شدند. مأمون که یکی از خلفای زیرک عباسی بود، با نقشه‌های شیطانی، خود را مقابل شیعه مطیع و رام حضرت نشان می‌داد، اما در پی کنترل اوضاع و مانع‌شدن از فعالیت و تأثیرگذاری امام در میان مردم بود. درنهایت این سفر، به‌رغم اجباری‌بودن، به تقویت پایگاه شیعه کمک کرد.

گسترش گرایش به شیعه

مأمون، خلیفه عباسی، با پیشنهاد ولایتعهدی به امام‌رضا (ع)، اهدافی چندگانه را دنبال می‌کرد. نخست، جلب رضایت شیعیان و جلوگیری از قیام‌های علویان، ضمن استحکام پایه‌های حکومتش با بهره‌گیری از معنویت امام برای کنترل مردم. دوم، تهدید رقیبان عباسی با این پیام که در صورت توطئه، ممکن است خلافت را به علویان واگذار کند.

مهم‌ترین هدف او، خدشه‌دارکردن چهره الهی و محبوب امام‌رضا (ع) بود. مأمون می‌خواست با کشاندن حضرت به دستگاه حکومت، قداست ایشان را در نظر مردم مخدوش کند، اما این نقشه ناکام ماند. امام‌رضا (ع) پس از خودداری اولیه، با تهدید به قتل، ولایتعهدی را مشروط پذیرفتند و با دخالت‌نکردن در امور حکومتی، از آلودگی به گناه حکومت غاصب دوری کردند.

در این دوره سه‌ساله، گرایش مردم به شیعه فزونی یافت؛ ازجمله در نماز عید فطر که مأمون از ترس تجمع عظیم مردم، امام را بازگرداند، و نماز باران که با معجزه بارش، دل‌ها را به سوی حضرت متمایل کرد. تدابیر امام، نقشه‌های مأمون را نقش‌برآب کرد و جایگاه اهل‌بیت (ع) را در قلوب مردم استوارتر ساخت.

در ادامه حتما بخوانید اینجا ایران امام‌رضاست | گفت‌وگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین صاحبقرانی به مناسبت سالروز شهادت امام رضا(ع)

حرم امام‌رضا (ع)، کانون امید و معنویت

امام‌خمینی (ره) ائمه معصومین (ع) ازجمله امام‌رضا (ع) را دارای ولایت تکوینی می‌دانستند؛ قدرتی الهی که نمونه آن، مجسم‌ساختن تصویر شیر درنده توسط حضرت است. ایشان بارگاه امام‌رضا (ع) را ملجأ و پناهگاه مردم، مرکز علم و نور، محل رفت‌وآمد ملائکه و نزول فرشتگان می‌خواندند و دعا زیر گنبد این حرم را به اجابت نزدیک می‌شمردند.

از این‌رو، شایسته است زائران و مجاوران که با عشق به زیارت حضرت، رنج سفر را متحمل می‌شوند، آگاه باشند که امام به اذن الهی، توانایی دخل و تصرف در امور تکوینی را دارد. همچنین، حضرت با نهایت رأفت و مهربانی با زائران خود رفتار می‌کند.

بنابراین، هنگام تشرف به حرم، باید با تواضع و توجه کامل در محضر کسی حاضر شوند که از سوی خدا قدرت بر هر فعل را داراست. زائران می‌توانند مطمئن باشند که دعایشان در این مکان مقدس، اگر به صلاحشان باشد، به اجابت خواهد رسید. این باور، جایگاه والای حرم امام‌رضا (ع) را به‌عنوان کانون امید و معنویت در دل مؤمنان تثبیت می‌کند.