دُرّ دریای دَری در تور بیگانگان | نگاهی به موقعیت زبان فارسی در یک دهه اخیر در افغانستان

به گزارش شهرآرانیوز، اگر شورش میرویس خان هوتک بر گرگین خان گرجی، فرمانروای صفویِ قندهار، در حدود ۳۱۵ سال پیش، را آغاز استقلال غیررسمی افغانستان به شمار بیاوریم و این سه سده را مرور کنیم، نکته‌ای عجیب درمی یابیم: تقریبا همیشه، قدرت سیاسی در دست پشتون‌ها بوده است، چنان که عنوان کشور افغانستان نیز برگرفته از «افغان» است که در اصل به پشتون‌ها اطلاق می‌شده است. از دودمان‌های هوتکی و دُرّانی (= ابدالی) و بارَکزایی تا جمهوری اسلامی افغانستان -که آخرین رئیس جمهور آن ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۴، درست یازده سال پیش، قدرت را به دست گرفت- و البته امارت اسلامی افغانستان، همگی، منسوب به قبایل پشتون و پشتون‌ها بوده‌اند. غیرپشتون ها، در کل این سال ها، تنها حدود یک دهه رهبری سیاسی افغانستان را در دست داشته‌اند. این نکته «عجیب» است، زیرا پشتون‌ها -دست بالا- نیمی از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و نیم دیگر متشکل از تاجیک‌ها و هزاره‌ها و ازبک‌ها و چند قوم دیگر است.

در کشور‌هایی که تنوع نژادی و قومی و دولتی چندملیتی دارند، قوم غالب، اغلب، در مسائل فرهنگی هم بیشتر به خواسته‌های قوم خویش می‌پردازد و اقوام دیگر را -کمابیش- نادیده می‌گیرد. یکی از مسائل فرهنگیْ زبان رسمی است که دولتْ آن را تعیین می‌کند و با امکاناتی که در اختیار دارد رواج و روایی می‌بخشد. با این مقدمات، روشن است که حاکمان افغانستان نیز به فرهنگ پشتون و زبان پشتو بیشتر توجه داشته‌اند و آن را برکشیده‌اند. بخشی از این وضعیت البته مقتضای طبیعی سیاست است، اما بخشی دیگر از اراده فرمانروایان می‌آید که ممکن است بخواهند فرهنگ و زبان خویش را بیش از آنچه باید مدنظر قرار دهند و با تضعیف رقبا آن‌ها را از میدان به در کنند. آنچه از مطالعه سیاست‌های فرهنگی رهبران افغانستانِ کثیرالمله برمی آید، در بادی نظر، این است که اغلب آن‌ها در پی صدرنشینی پشتو و حذف فارسی(= دری) در کشور خویش بوده‌اند.

در ادامه حتما بخوانید محمدجعفر یاحقی: امروز در افغانستان، شاهد رقابت نابرابر زبان پشتو با زبان دری هستیم

اگرچه -چنان که آمد- مخالف با فارسی و اِعمال محدودیت در کاربست آن در افغانستان ریشه‌ای دراز دارد، این امر در دو دهه اخیر بروز بیشتری داشته است، چندان که می‌توان از حذف سازمان یافته و سیستماتیک فارسی، به ویژه در نظام اداری این کشور، سخن گفت. در تأیید این مدعا، می‌شود نمونه‌هایی متعدد آورد که برخی از آن‌ها ازاین قرارند: تلاش برای تغییر نام «فارسی» به «دری» یا جداسازی دری از فارسی، صدور ابلاغیه‌هایی (به ویژه به زبان پشتو) خطاب به دانشگاه‌ها و ادارات دولتی که استادان و کارمندان را از به کارگیری واژه‌هایی مانند «دانشگاه» و «دانشجو» و «دادگاه» منع و به عنوان کاربست «زبان بیگانه» جرم انگاری می‌کنند، حذف زبان فارسی از تابلو‌های نهاد‌های مهم و معابر در شهر‌های بزرگ و بهره گیری از برابر‌های پشتو -و گاه حتی انگلیسی- در آن‌ها (همچون تغییر نام «دادگاه عالی» به «قضائیه قوه»)، تلاش برای رسمیت زبان پشتو در مکاتبات اداری دولتی، ممنوعیت سخنرانی به زبان فارسی در برخی مراسم ها.

تلاش برای محدود کردن یا تضعیف جایگاه زبان فارسی در افغانستان در دوران ریاست جمهوری اشرف غنی نیز دیده می‌شد. این کار -که عمدتا ریشه در ناسیونالیسم قومی پشتون داشت- به شکل‌های زیر بروز کرد:

۱- تفکیک «فارسی» از «دری»: شخص اشرف غنی -که خود پشتوزبان بود- در چند سخنرانی، با لحنی تحریک آمیز، میان «فارسی» و «دری» تمایز قائل شد و ادعا کرد که «افغانستان مهد زبان دری است» و ایران ادبیات دری را «دزدیده است».

۲- تلاش برای برتری دادن زبان پشتو: اشرف غنی علنا اظهار می‌کرد که دیگراقوام -ازجمله فارسی زبانان- باید، همان طور که پشتوزبانان فارسی یاد گرفته‌اند، زبان پشتو بیاموزند. (هم زمان، در برخی ادارات و نهادها، تلاش‌هایی برای جاانداختن معادل‌های پشتوی واژگان رایج فارسی صورت می‌گرفت.)

۳- اِعمال تبعیض اداری و قومی: هرچند اشرف غنی در سخنرانی هایش به هر دو زبان فارسی و پشتو سخن می‌گفت، به اِعمال تبعیض گسترده برضد اقوام غیرپشتون در سمَت‌های کلیدی دولتی و نظامی متهم بود.

با نظر به آنچه آمد، و نیز مرور آنچه دولت جدید افغانستان تاکنون در قبال غیرپشتون‌ها و زبان فارسی انجام داده است، می‌توان مدعی شد که -دست کم در نظام سیاسی این کشور- زبان فارسی همواره سر در نشیب داشته است. این وضع، نه تنها ازنظر فرهنگی، که به لحاظ سیاسی نیز نگران کننده است؛ به ویژه جمهوری اسلامی ایران، به عنوان بزرگ‌ترین نظام فارسی زبان، باید به دقت اوضاع را زیرنظر داشته باشد تا از آثار بلندمدت آن جلوگیری کند و حتی وضع را به سود خویش تغییر دهد. در یک وصف کوتاه، می‌توان گفت که اگر زمان به همین ترتیب بگذرد، رسم الخط فارسی مهجور می‌گردد و -متعاقب آن- میزان دسترسی به منابع خبری و آموزشی و علمی فارسی کاهش می‌یابد و -درنهایت- گسل‌های قومی فعال می‌شوند و فاجعه می‌آفرینند. آنچه باقی می‌مانَد کشوری است چندان دور از زبان فارسی و فارسی زبانان که از حوزه مرجعیت ایران بزرگ بیرون رفته و پیروِ مراجع خارجی شده است.