نگاهی به جایگاه غلامرضا شکوهی در شعر خراسان

سید محمدرضا هاشمی | شهرآرانیوز- خراسان جغرافیای بزرگی است که در طول تاریخ نام‌های بزرگی را در خود دیده، این بزرگان محدود به یک رشته یا علم خاص نبودند، بلکه خاک نخبه‌پرور خراسان در همه رشته‌ها ستاره‌های درخشانی را در آسمان خود دیده است. شعر هم از این مهم مستثنی نبوده و شاعران خراسان همواره و در طول سالیان دراز با اشعارشان زبان فارسی را غنی و آوازه آن را از جغرافیای ایران به خارج مرز‌ها برده‌اند. ۱۰ مرداد سال ۱۳۹۶ شعر خراسان یکی از نام‌آوران و فرزندان صادقش را از دست داد. استاد غلامرضا شکوهی شاعری بود که شعر‌های آیینی‌اش تا سال‌ها در دل تاریخ، بزرگی و کرامات اهل بیت پیامبر را برای مردم یادآوری خواهد کرد و غزل‌هایش چراغ راهی برای دلبستگان به شعر فارسی خواهد بود. حالا در سومین سالگرد درگذشت شکوهی و در گفتگو با محمدکاظم کاظمی و عباس ساعی تلاش کرده‌ایم تا شعر شکوهی را بیشتر بشناسیم و بدانیم نامش برای خراسان چه جایگاهی دارد.

 

محمدکاظم کاظمی، شاعر و پژوهشگر زبان فارسی، درباره ویژگی مهم شعر شکوهی می‌گوید: شعر او حلقهٔ وصلی بین جمال‌شناسی کلاسیک و جمال‌شناسی نوین شعر امروز فارسی است. چیزی که امروز آن را نوکلاسیک می‌خوانیم و البته با این تفاوت که جنبهٔ کلاسیک در شعر او نیرومندتر بود. به هر حال به سبب همین واسط بودن، شعر او هم در محافل شعر سنتی خراسان جایگاه و مقامی داشت و محبوب بود و هم در بین شاعران جوانی که شعر کلاسیک می‌گفتند و مسیر‌های تازه‌تری را می‌پیمودند.

کاظمی درباره قالب اشعار شکوهی افزود: از نظر قالب، او یک شاعر غزل‌سرا بود و هرچند مثنوی‌هایی هم دارد، اما از نظر جنبه‌های شعری به غزل‌هایش نمی‌رسد. آثار شکوهی از نظر موضوع، تنوعی داشت به گونه‌ای که در مجموعه آثار او هم شعر عاشقانه وجود داشت، هم شعر مذهبی و هم شعر‌های اجتماعی سیاسی. البته در حوزهٔ شعر اجتماعی سیاسی او غالباً محتاط بود و سعی می‌کرد کلی‌گویی کند.

این شاعر افغانستانی خاطرنشان کرد: اهمیت شعر شکوهی در حوزهٔ خراسان هم همین است که می‌تواند حلقهٔ وصل باشد. خراسان به طور طبیعی یک سابقهٔ سنت‌گرایی دارد و بسیاری از شاعران خراسان، به خصوص آنان که در محافل سنتی رشد کرده‌اند، وفاداری عجیبی به قالب‌ها و حتی سبک‌های شعر کهن فارسی دارند. به همین دلیل نوگرایی در خراسان بسیاری مواقع به کسانی نیاز دارد که آن را به طور تدریجی و ملایم در شعرشان تجربه کنند تا سلایق سنتی را به سمت جریان‌های نو تشویق کنند. مرحوم شکوهی این نقش را در حلقه‌های ادبی خراسان داشت و حتی می‌شود گفت که حضور او در بعضی از این جلسات مثل انجمن ادبی فرخ، می‌توانست جاذبه‌ای خوب برای جوان‌تر‌ها ایجاد کند برای شرکت در آن محافل.

از کاظمی سؤال کردیم که غلامرضا شکوهی درعین حال که یک شاعر آیینی شناخته می‌شود، اما اشعاری با مضمون اجتماعی و عاشقانه هم دارد. شعر آیینی او چه ویژگی‌ای داشت که بیشتر مورد توجه قرار گرفت، او در این باره می‌گوید: حقیقت این است که غلامرضا شکوهی را نمی‌شود در دایرهٔ شعر عاشقانه یا آیینی به طورخاص و معنی مرسوم آن محدود کرد. شعر او ساحت‌های مختلفی داشت و حتی می‌شود گفت که او در حوزهٔ عاشقانه بیشتر کار کرده است. ولی مقتضیات زمانه و جو غالب رسانه‌ای، طبیعتاً جنبه‌های آیینی شعر او را بیشتر برجسته می‌ساخت. طبیعتاً هر شاعری که شعرش دارای ابعاد گوناگون باشد، در هر زمانه‌ای و به تناسب محیط و شرایط فرهنگی و رسانه‌ای، بخشی از آثار او بیشتر به چشم می‌آید و در دو سه دههٔ اخیر به همین دلیل شعر‌های آیینی مرحوم شکوهی بیشتر به چشم می‌آمد، ولی به هر حال در این تردیدی نیست که او در بین هم‌نسلان خود از شاعران موفق در حوزهٔ آیینی نیز هست.

چیزی که در شعر آیینی شکوهی درخور توجه است، حفظ فاخر بودن و تعادل این شعر‌ها از نظر پرداختن به مسائل مذهبی است. چون می‌دانیم که در بعضی از شعر‌های آیینی، اغراق‌های نامطلوب و حتی لحن‌های نامناسب به بزرگان دین دیده می‌شود که البته شاعر قصد اخلاص دارد، ولی ناخواسته عبارت‌های نامناسبی در شأن ائمه به کار می‌برد. غلامرضا شکوهی در این قضیه بسیار محتاط بود و سعی می‌کرد به هر حال شعرش فاخر و بدون این ناهنجاری‌ها باشد. از این روی شعر آیینی او متعادل و مطلوب است. در عین حال میان نوگرایی و حفظ سنت هم در این شعر‌ها یک تعادل خوبی دیده می‌شود.

 

 

شعر شکوهی شناسنامه شعر خراسان است

 

عباس ساعی، از شاعران نام آشنای خراسانی درباره شکوهی و اشعارش می‌گوید: استاد شکوهی در بیشتر قالب‌های شعری ورود موفقی داشت. در قالب‌های کلاسیک می‌توانیم بیشتر و بهتر استعدادش را ببینیم. در قالب‌های کلاسیک هم غزل بیشتر مورد توجه او بود و بیشتر در همین قالب طبع‌آزمایی کرد. یکی از بارزترین ویژگی‌های شعر شکوهی نوآوری است. او همواره در جست‌وجوی چیز‌های نو و تازه بود و جالب اینجاست که خود او با تعبیر نو و بدیع از این یاد می‌کرد.

همیشه در زبان دنبال بدعت بود و در حوزه تصویرپردازی یکی از موفق‌ترین شاعران معاصر قلمداد می‌شود. این شاعر مشهدی درباره اشعار آیینی شکوهی تأکید کرد: شعر آیینی شکوهی شعر ارزنده‌ای است، از حیث حجم بخش درخور توجهی از شعر‌های شکوهی را شعر آیینی او تشکیل می‌دهد، و از لحاظ محتوا و کیفیت هم این شعر درخور توجه است به لحاظ همان بدعت که عرض کردم و تأکید برنوآوری اشعار شکوهی همواره متفاوت و متمایز با شعر دیگران بوده است. در حوزه شعر آیینی هم همین گونه است یعنی شعر شکوهی به شدت نو و البته تأثیرگذار است با توجه به اینکه بسیاری از شاعران آیینی یک مقدار به گذشته عنایت دارند و شعرشان به گذشته توجه می‌کند، یا به قول معروف قدمایی است، اما شعر شکوهی برجستگی بیشتری در مقایسه با خیلی از هم‌نسلانش دارد.

ساعی تصریح کرد: استاد شکوهی یکی از معدود شاعران خراسان در دوره معاصر بود و با توجه به حضور پررنگ او در محافل شعری، جشنواره‌ها و کنگره‌های شعری او تأثیر بسیار عمیقی برشاعران جوان‌تر می‌گذاشت. شعر بخش مهمی از زندگی او را تشکیل می‌داد، مثل برخی‌ها که شعر در عرض زندگی‌شان قرار دارد، نبود، بلکه برای او شعر در طول زندگی، شأن و معنا داشت: من سال‌ها استاد را می‌شناختم و هرگز ندیدم که او بدون شعر زندگی کند، شعر شکوهی شناسنامه شعر خراسان است.

او در پاسخ به این سؤال که فقدان افرادی مثل استاد شکوهی چه تأثیری بر شعر خراسان دارد گفت: هر چند جای این شاعر نامدار خراسانی در بین شعرای این خطه خالی است، اما خوشبختانه چشمه شعر خراسان جوشنده و زاینده است، اگر قرار بود با رفتن افرادی مثل استاد شکوهی شعر دچار لطمه بشود سال‌ها قبل باید این اتفاق می‌افتاد. بسیاری از شاعران جوان هستند که امروز در محافل شعری حضور دارند، بعضی از این‌ها شاگردان استاد شکوهی بودند و بعضی دیگر اگر چه مستقیماً شاگرد او نبودند، اما نگاه و نظر او بر اشعارشان تأثیرگذار بوده است. این‌ها دارند رو به جلو حرکت می‌کنند و این میدان (شعر خراسان) هیچ‌گاه خالی از پهلوان نخواهد بود.