نگاهی به تاریخچه کنیزداری در ایران

غلامرضا آذری خاکستر | شهرآرانیوز؛ تأمل در اسناد و مکاتبات قدیمی حکایت از آن دارد در اغلب نواحی ایران کنیز وجود داشته است. رسم ناپسند و غیر انسانی که حتی در گفت و شنود‌های عامیانه نیز کاربرد پیدا می‌کند. چنان‌که برخی خانواده‌ها در خواستگاری‌ها به عنوان تعارف و بدون تأمل در این واژه، از دخترشان به عنوان کنیز یاد می‌کنند.

در گذشته کنیز‌ها در دربار و منازل طبقات مرفه جامعه مشغول کار و تلاش بودند. در واقع، به خدمتکار زنی که او را خریده باشند کنیز گفته می‌شد. معمولا هر یک از خانواده‌هایی که توان مالی داشتند یک یا چند کنیز خریداری می‌کردند تا کار‌های مربوط به مطبخ و رخت‌شویی و... را انجام دهند. کنیز‌ها از مناطق مختلفی، چون آفریقا، قفقاز، گرجستان و ... جمع‌آوری و در بازار‌ها به فروش می‌رسیدند. این خرید‌و‌فروش‌ها باعث رونق بازار‌های برده‌فروشی می‌شد و سود چشمگیری برای کاسبان و دلالان این صنف داشت.

حتی گاهی کنیز‌ها به عنوان مهریه در برخی مناطق خراسان رد و بدل می‌شدند. بر این اساس، در عقدنامه حدود ۲۰۰ سال پیش، یکی از موارد مهریه یک خانوار، کنیز حبشی به قیمت ۱۰ تومان بوده است.
اما خرید و فروش کنیز در اسناد قدیمی بازتاب دارد. حتی در بین خانواده‌های قدیمی شهر مشهد نیز کنیز‌ها مشغول کار بوده و گاهی خرید و فروش شده‌اند به طوری که ۱۷۸ سال پیش، قیمت کنیز در مشهد ۳۰ بجاقلی بوده است. در مجموعه اسناد خاندان مسعودی خراسانی، سندی متعلق به خدمتکار سیستانی است که بنا به شرایطی به فروش رسیده است. باجاقلی نام ترکی سکه دوکات اروپایی است که به معنی پادار، دارای پا یا قد بلند است. این سکه‌ها به نام سکه باجاقلی شهرت پیدا کردند و تا قرن نوزدهم میلادی در قلمرو عثمانی، ایران، قفقاز و آذربایجان رواج داشتند. بنا به نوشته سیاحان اروپایی در دوره قاجار، معمولا قیمت کنیز از غلام گران‌تر و گاهی ۵۰۰ تا ۶۰۰ تومان هم به فروش می‌رسیدند.

در این سند آمده است: غرض از تحریر و باعث بر تسطیر این کلمات واضح‌الدلالات آن است که حاضر گردید علیاجاه صبیه مرحوم محمدعلی‌بیک، والده سعادت قلیخان، و بفروخت به بیع صحیح معتبر شرعی قطعی یک نفر جاریه خدمتکار روزک نام سیستانی ابتیاعی خود را که از کوخ بندگان امیر قاینی به مبلغ ۳۰ عدد بجاقلی فرنگی ابتیاع نموده بود به عالی‌حضرت رفیع‌مرتبت میرزا محمدحسین، خلف مرحوم میرزا محمد، به مبلغ ۳۰ عدد بجاقلی موصوف و مبلغ ۳۰ عدد بجاقلی فرنگی به معرفت عالی‌حضرت مشارالیه وصول و عاید صبیه مرحوم مذکور گردید و ضامن شرعی کرده هرگاه من بعد الیوم در باب جاریه خدمتکار ادعا و گفت‌وگویی بنماید، عاطل و باطل خواهد بود. این چند کلمه بر سبیل قبالچه‌نامچه قلمی گردید تا واضح بوده باشد و کان ذالک به تاریخ ۱۶ شهر رمضان المبارک ۱۲۶۳ قمری.

محتوای این سند نشان می‌دهد نخست اینکه واحد پول برای خرید و فروش کنیز در شرق ایران و خراسان بجاقلی رواج داشته است. دیگر آنکه به محض فروش، دیگر صاحب کنیز حق و ادعایی نداشته است. آنچه جالب توجه است نام فروشنده که خانم بوده ذکر نشده و تحت عناوین «صبیه» و «والده» آمده، ولی نام جاریه یا کنیز دقیق ثبت شده است.