تنها تکیه چوبی مشهد
روایت‌هایی از میراث علی مدد خان که از دوره صفویه باقی است
المیرا منشادی - تکیه مددیان تنها تکیه چوبی مشهدی‌هاست که بانیان آن هنوز هم معماری خاص آن را با سنگ قبری که در شاه‌نشین دارد حفظ کرده‌اند. تکیه‌ای که به باور آن‌ها تنها تکیه باقی‌مانده از دوره صفویان است. این تکیه که به نام مددیان شناخته می‌شود جزو معدود تکیه‌های این شهر است که هنوز هم با رسم‌ورسوم قدیمی تکایا اداره می‌شود. تکیه‌ای که ناملایمات بسیاری دیده اما هنوز هم پابرجاست و در 40روز عزاداری سیدالشهدا(ع) مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی‌اش به راه است.
این هفته برای نخستین‌بار پای صحبت‌های نسل پنجم مددیان‌ها؛ یعنی علی‌مدد مددیان نشسته‌ایم تا او برایمان از بانی اصلی تکیه بگوید که این ملک را به ارث گذاشته است. از دفن ملای معروف در شاه‌نشین تکیه حرف به میان آورد که روزگاری بنابه وصیتش در این محل دفن شده است و یادآور رسم‌ورسومات عزاداری قدیمی‌هاست که هنوز هم بعد از قرن‌ها در این محل انجام می‌شود.
علی‌مدد خان که بود و چه کرد؟
علی‌مدد خان، خان محله عیدگاه و فردی امین و البته خیر بود. او را اهالی عیدگاه از کاشی به یادگار مانده بر سردر حسینیه به‌یاد دارند. تمامی نام و نشانی که علی‌مدد خان از خود به جا گذاشته همین تکیه و نام حک شده‌اش بر روی کاشی است. علی‌مدد مددیان که از نسل پنجم علی‌مدد خان است و پشت‌درپشت در عیدگاه به دنیا آمده‌اند و زندگی کرده‌اند، به همراه برادران و پسرعموهایش امروزه میراث‌دار تکیه است. مددیان درباره دایی جدش می‌گوید: علی‌مدد خان یکی از خان‌های زمان صفویه در محله عیدگاه بوده که برای خودش بروبیای بسیاری داشته است. او را هیچ‌کس به یاد ندارد، تنها شناخت ما از او به حرف‌هایی خلاصه می‌شود که سینه‌به‌سینه از اجدادمان به گوش ما رسیده است. پدربزرگم می‌گفت علی‌مدد خان زمین‌های بسیاری در عیدگاه داشت و وقتی در دوران صفویه عزاداری شیعیان در ایران رواج پیدا کرد تصمیم گرفت در یکی از بهترین زمین‌هایش تکیه‌ای مخصوص عزاداری محرم و صفر بنا کند. البته آن‌طور که من می‌دانم قدمت عزاداری برای امام‌حسین(ع) را به دوره آل‌بویه؛ یعنی حدود هزار سال پیش نسبت می‌دهند. در دوره‌های بعدی ماجرا قدری متفاوت شد، تا دوران صفویه که عزاداری برای فاجعه کربلا و امام‌حسین(ع) در بهترین حالت به اوج خود رسید. همان زمان بود که تکیه‌ها شکل گرفتند تا مکانی برای اجرای رسم‌ها و آیین‌های عزاداری مردم باشند، به همین خاطر است که تکیه مددیان را باقی‌مانده دوره صفویه می‌دانند. آن‌طور که پدر بزرگم می‌گفت برای ساخت این تکیه از بهترین مصالح استفاده شده است؛ تکیه‌ای که گویا به خاطر نذری که جدم برای عزاداری امام‌حسین(ع) داشته آن‌ها در یکی از بهترین زمین‌هایش ساخته است.
مددیان در ادامه شرح زندگی شخصی علی‌مدد خان هم چنین توضیح می‌دهد: علی‌مدد خان بچه و وارثی نداشت، به همین خاطر تکیه دوست‌داشتنی‌اش را به خواهرزاده محبوبش که جد بزرگ من است بخشید، و از او خواست که تمامی رسم‌ورسومات تکیه را رعایت کند و به هیچ وجه تکیه را خراب نکند، و اگر کسی هم خواست آن را خراب کند جلو او را بگیرد. آن‌طور که به گوش پدربزرگم رسیده بود و از طرف او هم برای ما نقل شده است، علی‌مدد خان تا زمان زنده بودنش خودش هزینه‌های تکیه را تأمین می‌کرد؛ که بعد از فوتش هزینه‌های تکیه برعهده جدم و 3برادرش بود و امروزه نیز هزینه‌های برگزاری مراسم‌ها و تکیه برعهده وارثان است.
زمین پربرکت 500متری
علی‌مدد خان برای ادای نذرش زمین 500متری وسط محله را در نظر می‌گیرد؛ زمینی که روبه‌روی گنبد امام‌رضا(ع) است و این روزها به‌خاطر اجرای طرح نوسازی و بهسازی بافت فرسوده در حاشیه شارستان رضوی قرار گرفته است.
مددیان در این خصوص می‌گوید: تکیه 500متر است و از همان ابتدا هم به همین متراژ بوده، ما وارثان هم طی این سال‌ها با توجه به وصیت علی‌مدد خان نه یک‌متر از آن کم، و نه یک‌متر به آن اضافه کرده‌ایم. حتی در بازسازی انجام شده در سقف‌ها و بدنه که چوبی بودند دست نبرده‌ایم.
تنها تکیه چوبی مشهد
برعکس تمام حسینیه‌ها و تکیه‌ها که از آجر و سیمان هستند، تکیه مددیان با چوب و به سبک و سیاق معماری دوره صفویه ساخته شده است. مددیان ویژگی‌های زیادی را برای معماری تکیه عنوان می‌کند و می‌گوید: معماری این تکیه آن را بین سایر تکایا و حسینیه‌های مشهد ممتاز کرده است. اساس این تکیه چوبی است. البته تک‌تک خشت‌ها و چوب‌های آن را اهالی روی هم گذاشته‌اند، آن‌طور که برای پدربزرگم به‌عنوان یکی از بانیان درگذشته نقل شده بود؛ ساخت این تکیه 5 یا 6ماه بیشتر طول نکشیده است و به خاطر اینکه زودتر برای عزاداری امام‌حسین(ع) آماده شود با همت و کمک مضاعف اهالی خیلی زود ساخته شده بود. چوب‌هایی هم که برای ساخت این تکیه به کار رفته از چوب‌های سخت مانند چوب درخت گردو، افرا و بلوط است و برای همین تا امروز رعشه‌ای به تنشان نیفتاده و همچنان استوارند.
تکیه بی‌سقف
اسماعیل مددیان، پسر بزرگ احمد خان مددیان، روایت شنیدنی از روزهای بی‌سقف بودن تکیه دارد. او که از شش‌سالگی در این تکیه خدمت می‌کرده و خود را از خادمان سیدالشهدا(ع) می‌داند، از روزهای بی‌سقفی تکیه می‌گوید: خیلی کوچک بودم؛ شاید شش یا هفت‌ساله. یک ماه مانده به آغاز محرم پدرم من را همراه خودش به تکیه می‌آورد و با هم و با کمک چند نفر از اهالی، خارهایی که وسط گود و اطراف حسینیه بود را می‌کندیم تا تکیه را برای عزاداری محرم آماده کنیم. این تکیه آن زمان سقف نداشت و به همین خاطر ما برای پوشاندن سقف آن از چادری بزرگ استفاده می‌کردیم. تیرهای چوبی 12متری را وسط و اطراف تکیه یاعلی‌گویان بالا می‌بردیم و روی این تیرهای چوبی چادر می‌کشیدیم و تکیه آماده می‌شد. هیچ‌وقت ابهت و شکوه تکیه را با آن چادرمشکی که شبیه خیمه می‌شد فراموش نمی‌کنم. بعدها در زمان بازسازی تصمیم گرفتیم که برای تکیه سقف بگذاریم و این تصمیم را بدون اینکه کوچک‌ترین آسیبی به بنا وارد شود اجرا کردیم. نکته جالب این تکیه قبل از مسقف شدن هم همین بنا و شکل اصلی آن بود. تکیه‌های قدیم بدون سقف بود و اگر از بالا نگاه می‌کردید گودی یک‌متر پایین‌تر از شاه‌نشین دیده می‌شد و طبقه‌ای بالاتر برای بزرگان وجود داشت. با مسقف شدن تکیه، این تناسب قدیمی از بین نرفت، اما کم‌رنگ‌تر شد.
شاه‌نشین‌های معروف تکیه
تکیه مددیان شاه‌نشین‌های زیبایی دارد که این شاه‌نشین‌ها بنا به دلایلی ساخته شده‌اند. این تکیه بنا به معماری و نوع عزاداری‌های دوره صفویان ساخته شده است. تکیه‌ای که دور تا دور آن بزرگان می‌نشستند و مردان در وسط گود عزاداری می‌کردند. مددیان علت ساخت 3شاه‌نشین در این تکیه را این‌گونه بیان می‌کند: تکیه‌های قدیمی به این صورت بوده‌است که زنان در اطراف می‌نشستند و مردان در وسط تکیه عزاداری می‌کردند. بالاتر از همه عزاداران علما و بزرگان می‌نشستند. در این تکیه هم این رسم و عادت و احترام به بزرگان رعایت شده است. به این صورت که در وسط گود مردان می‌نشستند و عزاداری می‌کردند و یک‌متر بالاتر از گود شاه‌نشین زنان بود و زنان در 4طرف می‌نشستند و مشغول عزاداری می‌شدند. بالاتر از همه در طبقه بالا شاه‌نشین علما و بزرگان محله بود. ما وارثان تکیه را هنوز هم به همان سبک نگه داشته‌ایم.
کتیبه تاریخی تکیه
می‌گویند وقتی علی‌مدد خان تکیه باب‌میلش را برای عزاداری امام‌حسین(ع) ساخت نفسی کشید و از کاتبان خواست کتیبه‌ای برای نسل‌های بعد بنویسند و مشخصات تکیه را بر روی آن بنگارند. مددیان در این باره روایت می‌کند: بعد از ساخت تکیه کتیبه‌ای نگاشته و مشخصات تکیه برروی آن نوشته شد. برروی کتیبه علاوه بر مشخصات بانی و اسم و رسم آن از ساخت تکیه باشکوهی صحبت می‌شود که در زمان خود بی‌نظیر بوده است. همچنین بر روی کتیبه این تکیه تاریخی و گران‌بها از وجود هیئتی که عزاداری‌های این تکیه را برعهده داشتند نیز صحبت شده است.
2هیئت قدیمی و میان‌داران معروف
2هیئت قدیمی در تکیه مددیان پاگرفتند و هنوز هم این 2هیئت هستند که عزاداری‌ها را برگزار می‌کنند. هیئت‌هایی که مددیان در معرفی آن‌ها می‌گوید: وقتی تکیه ساخته شده بود گویا هیئتی به نام فدویان خاتم‌الانبیا(ص)در تکیه پاگرفته بود که علی‌مدد خان و 4خواهرزاده‌اش بانیان اصلی آن بودند. نام این هیئت در کتیبه تاریخی به جا مانده از زمان علی‌مددخان آمده است. این هیئت پرچم و نام و نشانی هم داشته است. البته به‌غیر از این هیئت، هیئت حمزه سیدالشهدا(ع) نیز از حدود 66سال پیش در همین تکیه شکل گرفت و همراه با هیئت فدویان خاتم‌الانبیاء(ص) عزاداری‌های برپا شده در تکیه را راه می‌بردند. این هیئت هم یک پرچم قدیمی دارد که مربوط به سال1332 است؛ که قاب گرفته شده و در تکیه نگهداری می‌شود. البته یک پرده اهدایی آستان‌قدس‌رضوی هم داریم که این پرچم هم برایمان خیلی با ارزش است و در تکیه نگهداری می‌شود.
این 2هیئت میان‌داران به نامی نیز داشته است؛ که یا فوت کرده‌اند، یا به‌خاطر جابه‌جایی منزلشان از این محله رفته‌اند و امروزه در هیئت و تکیه حضور ندارند. میان‌دارانی همانند صادق مدقق که نسل‌به‌نسل او در این تکیه و هیئت‌ها بوده‌اند. همچنین پدر بزرگ این میان‌دار یکی از ملاهای به نام محله عیدگاه بود که در زمان حیاتش در این تکیه پیش‌نماز بود و منبر می‌رفت.
کاشی یادگاری
سردر ورودی این تکیه 4کاشی کوچک به‌هم چسبیده به رنگ آبی نصب شده است که بر روی آن نام بانی آن با خط بسیار زیبایی حک شده است. علی‌مدد مددیان درباره قدمت این کاشی می‌گوید: تنها جایی که نام بانی تکیه را می‌بینید بر روی کاشی سردر ورودی است. این کاشی بسیار قدمت دارد و با آخرین تخمین کارشناسان، تاریخش به چند صدسال قبل برمی‌گردد؛ که آن هم به خاطر قدمت تکیه است. برروی این کاشی نام حاج علی‌مدد ذکر شده است و معلوم نیست که مدد برگرفته از چه بوده که روی او گذاشته شده است. به هر صورت این کاشی نیز یکی دیگر از ارث‌های به یادگار مانده علی‌مدد خان است که ما با تمام سختی‌ها سعی کرده‌ایم آن را حفظ کنیم.
سند تاریخی
در بازسازی سال‌های اخیر سندی تاریخی در خصوص تکیه کشف می‌شود که روایتی بسیار شنیدنی دارد. اسماعیل، پسر بزرگ احمد خان مددیان که این سند تاریخی را کشف کرده و متن آن را به یاد دارد، می‌گوید: در بازسازی‌‌های چندسال پیش تکیه، دست‌خطی با قدمتی زیاد کشف شد. روی این کاغذ نوشته شده بود «من دیشب برای عزاداری به تکیه مددیان آمدم و بعد از عزاداری، نذری و چای خوردم. شب را نیز در این تکیه خوابیدم و الان عازم دیار خود هستم.» این نامه بدون اسم بود، اما در انتهای نامه سال 1228قمری نوشته شده بود. این نامه در گیرودار مشکلات و اتفاقاتی که برای تکیه در سال‌های اخیر اتفاق افتاد از بین رفت، اما من هنوز هم متن آن را به یاد دارم و دست‌نوشته آن به وضوح جلو چشمانم است. این سند تاریخی ثابت می‌کند که 213سال پیش تکیه پا برجا بوده و مراسم مختلف در آن برگزار می‌شده است. ضمن اینکه در آن به روی زائران و مسافران در راه مانده یا افرادی که تمکن مالی برای اجاره مسافرخانه نداشتند باز بوده است.
علم‌های قدمت‌دار اهدایی
هیئت است و علم‌هایش. قدمت علم و علم‌کشی هم به همان دوره صفویه باز می‌گردد. علم معمولا در جلو صف سوگواران حرکت داده می‌شود. علم‌های قدیمی‌تر پایه‌ای دارند که واژه‌های دینی بر روی آن نگاشته شده و 2اژدها یا شیر با دهان باز از آن پاسداری می‌کنند. گاهی پهنای علم‌ها به 3 تا 10متر هم می‌رسد و غالبا 11زبانه دارد که زبانه میانی بزرگ‌تر از بقیه است. حدفاصل زبانه‌ها را هم با اشیای فلزی که به شکل کبوتر، طاووس، لاله ، گنبد و بارگاه و غیره ساخته شده، پر می‌کردند. هیئت فدویان خاتم الانبیا(ص) و همچنین حمزه سیدالشهدا(ع) هم مثل همین علم‌ها، علم‌های بسیار زیبایی داشتند. علی‌مدد مددیان درباره آن‌ها می‌گوید: 2هیئت تکیه 2علم بسیار زیبا داشتند که متأسفانه ما از سرنوشت آن‌ها بی‌اطلاع هستیم و حتی نمی‌دانیم علم قدیمی کجاست، البته آخرین صحبت‌ها از اهداشدن این علم به‌وسیله جدم به هیئتی و مکانی بوده؛ که از این هیئت و مکان هم اطلاعی نداریم.
اما آن‌طور که شنیده‌ایم علم‌های تکیه مددیان بسیار باشکوه بوده که علم‌کش‌های معروف و بزرگ می‌توانستند بلندش کنند. حال این علم‌ها در تکیه نیستند، اما به جای آن 3علم اهدایی که واقف آن مایل به بردن نامش نیست در تکیه نگهداری می‌شود. این علم‌ها بسیار قدیمی و باارزش هستند و حدود 3 یا 4سال پیش به تکیه اهدا شدند. یکی از این علم‌ها به همان مدل قدیمی یعنی شیر نگهبان و شمع‌دان‌های برنجی تزئین شده است و به لحاظ تاریخی چندصدسال از عمرش می‌گذرد.
قبر ملا در شاه‌نشین تکیه
چند صد سال پیش و در زمانی که مردم به دفن شدن در اماکن مقدس و متبرک اعتقاد بسیار داشتند، یکی از ملاهای محله عیدگاه وصیت می‌کند بعد از مرگش در تکیه مددیان دفن شود. آن‌طور که مددیان می‌گوید حتی پدربزرگش هم این ملا را ندیده و اسمش را نشنیده بود و از قول او می‌گوید: من فقط قبرش را دیدم. زیر شاه‌نشین و نزدیک آشپزخانه است، اما نام و نشانی بر روی آن نیست. قدیمی‌ها به نقل از بزرگ‌ترهایشان می‌گفتند کسی بوده که در هیئت‌ها و زمان عزاداری‌ها در تکیه چای می‌ریخته و وصیت می‌کند بعد از مرگش در تکیه و نزدیک آشپزخانه دفن شود، اما چون سال‌های زیادی از این وصیت و دفن می‌گذرد هیچ‌کس نام و نشان این مرد را نمی‌داند؛ فقط می‌دانیم که قبر آدم بسیار بزرگی بوده که اهالی به آن ملا می‌گفتند. ما هم دست به قبر نزدیم و قبر در جای خودش باقی‌مانده است.
عزاداری و مراسم سنتی شام غریبان
شام غریبان یکی دیگر از مراسم‌های حزن‌انگیز دهه اول محرم است. در این مراسم تعزیه‌خوانی می‌شود و نمایشی از چگونگی رنج و عذاب سپاه دشمن به اهل‌بیت امام‌حسین(ع) نشان داده می‌شود. مددیان این مراسم را یکی از مراسم‌های سنتی تکیه مددیان عنوان می‌کند و در این‌باره می‌گوید: تکیه مددیان چند مراسم سنتی دارد که بنا به وصیت علی‌مدد خان باید به سبک و سیاق قدیمی برگزار شود؛ یکی از این سنت‌ها مراسم پخش چای است که باید در سماور زغالی و با زیر استکانی و قند باشد، یکی دیگر از این مراسم‌ها، مراسم عزاداری است که باید به سبک سنتی انجام شود؛ یعنی نوحه‌خوانی و سینه‌زنی شود. نوحه هم باید نوحه خوب باشد، نه هر نوحه‌ای. همچنین اجرای مراسم شام غریبان نیز از دیگر سنت‌هایی است که باید بنا به رسم‌ورسوم تکیه برگزار شود. از همان ابتدا در این مراسم شترها و اسب‌هایی آورده و در نمایش‌نامه شام غریبان استفاده می‌شدند. به نظر من این بزرگ‌ترین تئاتری است که از زمان‌های بسیار دور به ما رسیده و ما این تئاتر را هرساله باشکوه هرچه تمام‌تر برای صدها بیننده اجرا می‌کنیم. این نمایش واقعیت همراه با تعزیه‌خوانی و نوحه‌خوانی است و بسیار باشکوه برگزار می‌شود و از سراسر مشهد برای دیدن آن می‌آیند، بعضی از سال‌ها خارجی‌ها هم می‌آیند و این نمایش واقعیت را از نزدیک می‌بینند. مراسم خیمه‌سوزان هم داریم که در این مراسم نیز با حفظ و رعایت موارد تذکر داده شده، خیمه‌هایی که از روزها قبل برپا شده است به آتش کشیده می‌شوند.
سفره‌های پربرکت
در 40روز عزاداری سیدالشهدا(ع) بنا به رسم چندین ساله در انتهای مراسم عزاداری در این تکیه، بانیان سفره‌ای نذری برای عزاداران پهن می‌کنند. این سفره در هر دهه توسط یکی از بانیان پهن می‌شود. مددیان در این‌باره می‌گوید: مراسم عزاداری سیدالشهدا(ع) در طول 4دهه عزاداری از سوی یکی از بانیان اجرا می‌شود. دهه اول من و برادرانم و در دهه‌های بعدی پسرعموهایم مراسم را برگزار می‌کنند. بنا به رسم و نذر چندین ساله در پایان هر شب عزاداری به هزینه شخصی سفره‌ای شایسته عزاداران حسینی در تکیه گسترده می‌شود. البته در برخی از مواقع مردم هم نذر خود را در دیگ شریک می‌شوند. هر شب نزدیک به 300نفر در عزاداری‌ها شرکت می‌کنند و میهمان سفره شام تکیه می‌شوند. سر این سفره هرکسی می‌نشیند؛ از وزیران و علما بگیرید تا مردم عادی کوچه و بازار. برای ما فرقی ندارد چه کسی سر سفره می‌نشیند و پذیرایی برای همه یکسان است. حتی ممکن است بزرگی در جمع باشد و در پایین سفره بنشیند.
چراغ تکیه همیشه روشن است
مددیان از تلاشش برای روشن نگه‌داشتن چراغ تکیه قدیمی مددیان هم چنین می‌گوید: علاوه بر اینکه در 2ماه محرم و صفر در تکیه بر روی همه باز است، در سایر ماه‌ها نیز سعی می‌کنیم که در تکیه را با برگزاری مراسم‌های گوناگون باز نگه‌داریم. این تکیه بنا به گفته قدیمی‌های محله یک تکیه مردمی بوده و همیشه هم همین‌طور باقی خواهد ماند.
برداشتن وسایل تکیه به‌عنوان تبرک
مددیان در خصوص اعتقادات مردم در این تکیه می‌گوید که اعتقادات باعث می‌شود اشیا و وسایل داخل تکیه را به‌عنوان گرو جهت برآورده شدن نذر ببرند و وقتی نذرشان ادا شد بازگردانند: «تکیه مددیان اشیای قدیمی و قیمتی بسیار داشت. خیلی از مردم به‌دلیل اعتقاداتشان این اشیا را می‌برند و وقتی نذرشان ادا شد می‌آورند. بعضی‌ها هم کم‌لطفی می‌کنند و دیگر بازنمی‌گردانند. زیراستکانی‌های این تکیه بسیار معروف و قیمتی بود که طی سال‌های اخیر به همین شیوه از تکیه خارج شده و هنوز بازگردانده نشده است.»
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
