تغییرات اجتماعی و کووید ۱۹

ارزیابی و تمرکز بر جامعه ایرانی در سال ۱۳۹۹ بسیار مهم است؛ به‌ویژه آنکه ممکن است آثار آن در سال‌های آینده بیشتر به‌چشم آید. این تغییرات متأثر از همه‌گیری کووید ۱۹ است که البته با تشدید تحریم‌ها و نیز گسترش فضای مجازی همراه شده و وضعیتی را ایجاد کرده است که آثار کوتاه‌مدت آن نیز به‌سادگی قابل سنجش نیست. این یادداشت فقط در مقام طرح خام مسئله است تا بیشتر به موضوع فکر کنیم.
کووید ۱۹ چند اثر مهم داشت. ابتدا اختلال جدی در روابط اجتماعی و فردی ایجاد کرد. فراموش نکنیم انسان بدون روابط اجتماعی، وجود خارجی ندارد و هرگونه اختلالی در این روابط جایگاه و ویژگی‌های ذاتی او را دچار اختلال می‌کند.

 

البته فضای مجازی توانست این ضعف را جبران کند، اما هنوز چندان نمی‌دانیم که تفاوت آثار ارتباطات مجازی با واقعی چیست. باید منتظر بود. البته فضای مجازی بخشی از روابط را نتوانست تأمین کند. دردناک‌ترین بخش ماجرا، مراسم کفن‌ودفن فوتی‌های کووید ۱۹ بود که بسیار غریبانه انجام می‌شد؛ موضوعی که به‌احتمال زیاد تا مدت‌ها در ذهن و روان بازماندگان خواهد ماند. بخش دیگر آثار کووید ۱۹ که در ایران همراه با تحریم‌های ویرانگر نیز بود، کاهش قدرت خرید و افزایش تورم و در نتیجه سقوط طبقات بیشتری از جامعه به زیر خط فقر است. این دو اثر کووید ۱۹ می‌تواند نتایج جدی و بلندمدت داشته باشد. در هر حال می‌کوشم تیتروار برخی آثار این وضعیت را به‌صورت فرضیه مطرح کنم.

۱- خانواده: خانواده هسته‌ای است منحصر به پدر و مادر و فرزندان که در حال زندگی با هم هستند و از همین راه تقویت می‌شود. ارتباطات مجازی خانوادگی تا حدی جایگزین ارتباطات واقعی می‌شود. به‌احتمال فراوان ارتباطات با فامیل درجه دوم و سوم به‌شدت کم می‌شود. گمان می‌رود که زادوولد کم شود، زیرا از یک سو فقر و افزایش هزینه‌های زایمان و نگه‌داری کودک زیاد شده است و از سوی دیگر ترس از بیماری و ابتلا به کووید ۱۹ نیز می‌تواند علاقه به فرزندآوری را کم کند. همچنین به‌علت دسترسی کمتر به ابزار جلوگیری ممکن است بارداری‌های ناخواسته بیشتر و سقط جنین افزایش پیدا کند. مهم‌ترین اثر این اپیدمی در کاهش رشد جمعیت است که با افزایش شدید مرگ‌ومیر و کاهش نسبی زادوولد، به‌احتمال فراوان رشد جمعیت سقوط زیادی می‌کند و به‌گمان من ممکن است به نیم‌درصد نیز برسد. ازدواج و مراسم آن نیز تحت‌تأثیر این بیماری خواهد بود. ممکن است این مراسم ساده‌تر و ازدواج آسان‌تر و بیشتر شود؛ هرچند فقر عامل بازدارنده این افزایش می‌شود.

۲- آموزش: گمان می‌رود که نبود حضور دانش آموزان در مدرسه و حضور پیوسته آن‌ها در خانه، آثار تربیتی و روانی ویژه‌ای داشته باشد که باید منتظر کیفیت و کمیت این آثار بود. به احتمال فراوان نابرابری آموزشی تشدید می‌شود، زیرا دسترسی افراد به امکانات آموزش و نیز توانایی‌های پدرومادر‌ها بسیار متفاوت‌تر و نابرابر با امکانات مدرسه است. در نتیجه احتمال دارد که نابرابری آموزشی بیشتر شود. تغییرات سبک آموزش و ورود به عرصه آنلاین، بدون شک اتفاق مهمی است که با رفع بحران کووید ۱۹ بخشی از این تغییرات تداوم خواهد یافت.

۳- نابرابری: تردید نباید داشت که نابرابری و از آن بدتر عمق و گستره فقر بیشتر می‌شود. آثار ناشی از افزایش فقر و نابرابری را باید در همه حوزه‌های اجتماعی مانند ازدواج، جرم و خشونت، مشکلات روحی و روانی، بی ثباتی اجتماعی و... مورد توجه قرار داد.
۴- جرم و خشونت: هنوز آمار و شواهد دقیقی درباره کاهش یا افزایش جرم و خشونت ارائه نشده است. در نتیجه نمی‌توان در این باره اظهار نظر دقیقی کرد. اما اگر افزایش نابرابری و فقر را نتیجه قطعی کووید ۱۹ بدانیم، می‌توان انتظار داشت که هر دو پدیده بیشتر از پیش شوند. فراموش نکنیم که با نبود آمار و اطلاعات و انتشارنیافتن آن ها، شواهد نشان می‌دهد که سرقت، به ویژه سرقت چیز‌هایی که در گذشته دیده نمی‌شد، افزایش یافته است.

۵- دین: شاید در تاریخ این سرزمین بی سابقه باشد که به مدت یک سال انجام بخش مهمی از مناسک و مراسم جمعی دینی دچار وقفه شود. مهم‌تر اینکه برخی معتقدان همیشه چنین تصور می‌کردند درشرایطی که مشکلات به آنان حمله ور می‌شود، می‌توانند با پناه بردن به این مناسک و مراسم، گامی برای حل مسئله بردارند و امیدی پیدا کنند، اما این بار دچار بلایی شده اند که برای خلاصی از آن باید از حضور در این مناسک پرهیز کنند. این نکته‌ای است که پیش‌تر با آن روبه رو نشده بودند.

۶- وضعیت روانی: شاید ارزیابی آثار کووید ۱۹ بر وضعیت روانی افراد نیازمند مطالعات جدی باشد. تنهایی بخشی از مردم، احساس ناتوانی در برابر بیماری و احساس ناامیدی از زندگی و افزایش خودکشی، همگی آثاری است که می‌تواند تشدید شود و افراد بیشتری را با این وضعیت روبه رو کند. این وضعیت از طریق تعداد مراجعان بیمار، میزان دارو‌های مصرفی این نوع بیماران یا تعداد خودکشی‌ها و... می‌تواند به راحتی سنجش شود، اما گویا هیچ علاقه‌ای به انتشار اطلاعات در این زمینه‌ها وجود ندارد و در نتیجه جامعه نیز حساسیت لازم را برای رویارویی با آن‌ها پیدا نمی‌کند.

این خلاصه‌ای کوتاه و محدود از تغییرات احتمالی در وضع اجتماعی و روانی جامعه بود که به صورت فرضیه بیان شد. اطلاعات برخی از آن‌ها در دسترس و قابل تأیید و رد است، مثل رشد جمعیت، اما اطلاعات موارد دیگر در دسترس قرار نمی‌گیرد و فقط بر اساس تحلیل و گمانه و شواهد انگشت شمار، می‌توان نظر داد.