بازخوانی وقف‌نامه‌های برجای‌مانده در آستان‌قدس رضوی درباره ماه رمضان

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ پیچ باز رادیو و پیچیدن صدای ربنا، عطرِ زعفران دم‌کرده و دارچینِ چاییِ افطار، سفره ترمه مادربزرگ و خرمای مضافتی و دستپاچگی ساعت برای وقت اذان، تصویرِ آشنای همه ماه‌های رمضانی است که امید رحمت به استغاثه‌ها احوال شهر را شیرین می‌کند. پیش از این، اما اسباب شیرین شدن احوال ماه رمضان در مشهد قدیم را دست خیر رسان عده‌ای واقف فراهم می‌کرده است.

 

آنچنان که حتی تورق اسنادی که قدمت آن گاهی به بیش از نیم قرن می‌رسد، اما تأثیر کلمات سیاهه شده بر آن تا هنوز خوانا و ماناست، حظی دارد ناگفتنی. اسنادی که با نام «وقف‌نامه‌های ماه رمضان» فهرست شده و طبق تأکید و وصیت واقف باید به مصرف ماه مبارک رمضان می‌رسیده‌اند. درآمد این اسناد وقفی صرف اموری، چون برگزاری مراسم شب‌های قدر، قرائت قرآن، مراسم افطاری و چگونگی برپایی جشن عید فطر در حرم مطهر می‌شد.

عمر قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی به سال ۹۳۱ هجری قمری یعنی دوره صفویه بازمی‌گردد. دورانی که باید آن را عصر شکوفایی وقف در ایران به ویژه مشهد دانست. در واقع با رسمی شدن مذهب شیعه در دوره صفوی وقف جانی دوباره گرفت و وجود مرقد مطهر حضرت رضا (ع) سبب شد تا مشهد، نقطه اصلی حضور واقفان و مصارف وقفی به ویژه وقف‌نامه‌های ماه مبارک رمضان باشد. برای نمونه در یکی از این اسناد که عدد ۱۰۱۱ هجری قمری روی آن مهر و نام ماه مبارک رمضان بر آن سیاهه شده، «گنج علی خان زیگ» حکمران کرمان دستور داده است تا درآمد موقوفاتش صرف حُفاظ، موذنان، فراشان، جاروکشان، روشنایی حرم، خرید جانمازی، فرش، دستمزد طلاب علوم دینی و خدام آستانه شود.

ناگفته نماند که وقف برای بیست‌و‌یکم ماه‌رمضان را «ابوالحسن» صاحب نسق و امین کل آستانه در سال ۱۱۳۷ هجری قمری با اهدای یک باب مزرعه و حمام بنیان گذارد و به پیروی از او، در دورﮤ شاه‌طهماسب‌دوم نیز وقف برای روضه‌خوانی از سوی «میرزامحمدمؤمن» وزیر شاه، انجام شد. همچنین ۱۳ موقوفه بزرگ از اواخر حکومت شاه سلیمان و شاه سلطان‌حسین صفوی برجای مانده که ۲ مورد آن موقوفه ماه مبارک رمضان است.

یکی از این دو وقف‌نامه به «محمودبیگا» ناظر بیوتات آستانه تعلق دارد که اجرای دستورات مندرج در آن از رمضان ۱۱۲۰ هجری‌قمری آغاز شده است و تا کنون ادامه دارد. این واقف ۵ دانگ تمام مزرعه خیرآباد محراب‌خانی معروف به محمودآباد، ۲ دانگ قنات درویش بیگ و مقداری زمین در مشهد را برای آستان قدس رضوی وقف کرده که دارای مصارف متعددی از جمله ایتامِ سادات، نایب‌الزیاره و فقرا و مستمندان است.

در وقف‌نامه او آمده که «حلیم ماه رمضان برای مستحقان و در صورت اضافه دیگر اوقات سال، چهل نایب سادات و ملبوس و ماکول آن‌ها در صورت اضافه قلم و دوات، نایب‌الخدمه و نایب‌الزیاره (دوتومانی)». موقوفه «محمود بیگا» تا هنوز که ۳۲۲ سال از آن می‌گذرد، اجرا و درآمد هر ساله آن صرف افطاری دادن به فقرا و مساکین در ماه مبارک رمضان می‌شود. برای نمونه سال گذشته از درآمد این موقوفه ۱۸ هزار نیازمند در ماه مبارک رمضان با حلیم و دیگر غذا‌ها پذیرایی و اطعام شده‌اند.

قدمت وقف‌نامه آقا بشارت به رمضان سنه ۱۱۲۶ هجری قمری باز می‌گردد که طبق آن واقف خواسته تا مایملک اهدا شده‌اش، صرف اموری چون «مدد خرج زوار عتبات و عالیات، قسمت به سادات و طلبه علوم، تعزیه سیدالشهدا، انداختن یخ در سقاخانه و اطعام مؤمنین و مؤمنات» در ماه مبارک رمضان شود.
ناگفته نماند که از قِبَل این موقوفات، در دوران صفویه در روز ۲۱ ماه رمضان برنامه روضه‌خوانی و مراسم نخل‌بندی وجود داشته است. افزون بر این در پایان ماه مبارک رمضان و روز عید فطر به شکرانه یک ماه عبادت، جشن باشکوهی همراه با آداب ویژه در حرم رضوی برگزار می‌شده است.

با روی کارآمدن حکومت افشاری و پس از تاج‌گذاری نادر، شرایط درباره موقوفات با تغییراتی رو‌به‌رو و از تعداد آنان به شدت کاسته می‌شود. طبق اسناد در این دوره تعداد موقوفات از ۱۹۰ موردِ دوره صفوی به ۱۵ موقوفه می‌‍رسد. این روند پس از مرگ نادر و بر تخت نشستن علی‌شاه بهبود یافته و روال دوره صفوی را پیش می‌گیرد. او خود در سندی که از رمضان سال ۱۱۵۰ هجری قمری باقی‌مانده، مبلغ ۵۵۳ تومان را صرف امور حرم در شهر مبارک می‌کند.

دیگر اسناد وقفی دوره قاجار که موضوع مصرفی آنان ماه مبارک رمضان است، به اموری، چون خرج برگزاری جشن میلاد امام حسن مجتبی (ع)، برپایی مراسم احیا در حرم، برگزاری مراسم قدر، روضه و قرآن‌خوانی ماه مبارک رمضان، روشنایی شبانه‌روزی حرم برای استفاده مردم و اطعام مسکینان و نیازمندان اشاره داشته‌اند و پذیرایی از این افراد در مهمان‌سرای حضرت انجام می‌شده است.

در دوره قاجار به مهمان‌سرای حضرت (ع)، «کارخانجات مبارکه» می‌گفتند که به ۲ بخش «کارخانه مبارکه زواری» (ویژه پذیرایی از زوار) و «کارخانه مبارکه خادمی» (ویژه پذیرایی از خادمان) تقسیم می‌شده است. طبق اسناد باقی‌مانده، کارخانه مبارکه زواری در همه شب‌های ماه مبارک رمضان باز بوده و کارکنانش از زائران پذیرایی می‌کرده‌اند. برای همین کارکنان کشیک حرم به خانه نمی‌رفتند و در محل کارخانه خادمی افطار می‌کردند.

 

جالب است که بدانید در این اسناد حتی نوع غذا و چگونگی پذیرایی از میهمانان هم نوشته شده است. به عنوان مثال بر اساس فصول مختلف سال غذاهایی، چون قورمه، بورانی، بادمجان، آش، پلو با گوشت، پنیر، ماست، انواع میوه، شربت سکنجبین، حلوا و شیرینی در فهرست طبخ قرار می‌گرفته و پرداخت هزینه تهیه این مواد غذایی نیز بر عهده آستان قدس رضوی بوده است. همچنین برپایی جشن میلاد امام حسن مجتبی (ع) در نیمه ماه رمضان پس از اذان مغرب در ایوان طلای صحن قدیم برپا می‌شده که در آن از میهمانان با شربت و شیرینی پذیرایی می‌کرده‌اند. در این شب تمام صحن‌های حرم چراغانی می‌شده است.

در این موقوفه که به سال ۱۲۱۳ هجری قمری باز می‌گردد، شهربانو بیگم، شش‌دانگ مزرعه ده مظفر را وقف کرد تا صرف تأمین سوخت حرم مطهر رضوی و مسجد جامع گوهرشاد کند. این بانو همچنین در وقف‌نامه‌اش، بخشی از درآمد املاکش را صرف امور ماه مبارک رمضان و لیالی قدر کرده و خواسته است در این ایام سوخت و روشنایی مسجد بالا سر مبارک برای استفاده مردم (به گونه‌ای که دو چراغ تا صبح روشن باشد) تأمین شود.

مصطفی قلی‌خان افشار، هم یک زوج از ۹ زوج مزرعه خین عرب را در سال ۱۲۷۵ هجری قمری وقف حرم مطهر رضوی کرده تا درآمد آن صرف خادمان حضرت رضا (ع) و قهوه کشیک‌خانه خدام و منسوبان و کارکنان شود و اگر چیزی اضافه آید در ماه مبارک رمضان در اول افطاری، صرف چای و قند کشیک‌خانه مبارکه شود.
نماند در این‌گونه وقف‌نامه‌ها نام خادمان ذکر شده، اما بازتاب این عمل خیر به مردم می‌رسیده است. برای نمونه در دوره قاجار مؤذنان موظف بودند ۴ ساعت از شب گذشته با حضور در گلدسته‌های حرم، هم‌صدا با یکدیگر به ذکر مناجات بپردازند. از آنجا که در این دوران شهر وسعتی نداشته و حرم نقطه مرکز این دایره بود، نوای مناجات‌خوانی از همه شهر شنیده می‌شده است، بنابراین شب‌زنده‌داران می‌توانستند، همان‌طور که از شنیدن مناجات آرام می‌گیرند، زیر لب نیز آن را زمزمه کنند. این کار تقریبا چیزی شبیه به باز کردن پیچ رادیو‌های امروزی و دم گرفتن با نوایِ تذکره‌خوان بوده است.

در وقف‌نامه میرزا حسین محرر که سنه ۱۲۸۱ نوشته شده، یک زوج از ۶ زوج مزرعه حجی‌آباد، یک ششم از دو ربع و نیم قلعه مهدی‌آباد، سه خمس دو حجرطاحونه واقع درکنار نهر شاهی، سه خمس اشجار بالای جوی و پایین جوی طاحونه مزبور، اراضی میان باغ به مساحت سه جریب و هفتاد جویه میمی واقع در پشت نهر شاهی وقف آستانه شده است تا هر ساله یک ثلث درآمد موقوفات مزبور صرف افطاری طلاب، فقرا و مساکین در ماه مبارک رمضان شود.

در یکی از این وقف‌نامه‌ها که سال ۱۳۱۶ قمری مهر شده، مرحوم سلطان حسین میرزا نیرالدوله، رقبات بسیاری را در نیشابور وقف و وصیت می‌کند که درآمد آن صرف اموری مانند روشنایی حرم مطهر رضوی و روضه‌خوانی شود. در این بین، بخشی از درآمد این موقوفه باید همه ساله صرف روضه‌خوانی در بعدازظهر ۳ روز قدر ماه مبارک رمضان بر سر مقبره واقف و همچنین اهدای مبلغی به فقرای زوار و غیرزوار، سادات و غیرسادات مستحق در روز بیست و سوم رمضان شود.

در این اسناد، درباره چگونگی برپایی مراسم شب‌های قدر نیز اطلاعاتی درج شده است. گویا در این ایام مستغلات و دکان‌های مربوط به حرم مطهر رضوی تعطیل و برخلاف شب‌های دیگر که چراغ‌های حرم در همان ابتدای شب خاموش می‌شده است، در این شب‌ها باید تمامی صحن‌ها تا صبح روشن می‌بوده و نقاره‌نوازی و نواختن طبل ممنوع بوده است. سنت وقف در دوره پهلوی با فراموشی و حتی از بین رفتن موقوفات روبه‌رو می‌شود، اما این دوره تاریک با انقلاب اسلامی به پایان می‌رسد و سنت وقف به ویژه وقف‌های ماه مبارک رمضان احیا می‌شوند.