آیا سونامی سالمندی در ایران واقعیت دارد؟

نجفی | شهرآرانیوز؛ شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» در دهه شصت و هفتاد خورشیدی مشهورترین شعار سیاست گذاران کشور بود. عبارتی که سال‌ها روی در و دیوار مدارس و مراکز بهداشتی و از زبان مسئولان و مدیران کشور شنیده می‌شد و به مردم پرجمعیتِ آن سال‌ها به عنوان یک خطر بزرگ گوشزد می‌شد، حالا کاملا دگرگون شده. به نظر می‌رسد سیاست‌های افراطی کاهش جمعیت چنان در این سال‌ها تأثیرگذار بوده که تقریبا تمام مسئولان روزانه هشدار می‌دادند که ایران درحال پیر شدن است و دیگر کسی رغبتی به فرزندآوری ندارد و خانواده‌ها درنهایت به یک فرزند یا دو فرزند بسنده می‌کنند.

از طرفی، شرایط اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی جامعه به نحوی است که خانواده‌ها نگرانی‌های زیادی برای فرزندآوری دارند، اما آیا واقعا ایران در حال پیر شدن است؟ هشدار‌های مقامات تا چه حد رنگ واقعیت دارد و چقدر باید نگران آن بود؟ آیا طبق برآورد‌ها جمعیت ایران در سال ۲۱۰۰  میلادی به ۳۰ میلیون نفر می‌رسد و ما شاهد افزایش ۵۰ درصدی سالمندان در کشور خواهیم بود؟

جمعیت بالای ۶۵ سال ایران، کمتر از ۶ درصد از کل جمعیت

این آمار‌ها را زهره الهیان، نماینده مجلس، اواخر سال ۱۳۹۸ گفته و تأکید کرده که «فقط ۱۰ سال فرصت داریم تا این مشکل را برطرف کنیم.» از آن طرف، امیرحسین قاضی زاده هاشمی، نماینده مشهد و نایب رئیس اول مجلس یازدهم چندی پیش در حساب کاربری خود در توییتر نوشته بود: «در حوزه خانواده به معنای واقعی کلمه باید تحول ایجاد کنیم؛ امروز خبر‌ها و گزارش‌های متقن می‌گویند که کشورمان به سرعت به سمت پیری پیش می‌رود، این خیلی خبر دهشتناک و بدی است. آثار آن وقتی ظاهر خواهد شد که هیچ گونه علاجی برای آن متصور نیست. تا ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران بالای ۶۰ سال هستند.»

به نظر می‌رسد آنچه تابه حال درباره کاهش جمعیت یا پیری جمعیت می‌شنیدیم بیشتر از اینکه به آمار‌های واقعی تکیه کند به نصیحت‌های دلسوزانه شباهت دارد که با همه این‌ها باید آن‌ها را جدی گرفت. طبق نمودار‌های مرکز آمار ملی ایران، جمعیت ایران از سال ۱۳۳۵ تا به الان رو به افزایش است. ترکیب هرم سنی جمعیت در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵ نشان می‌دهد موج متولدان دهه ۱۳۶۰ با جمعیتی بیش از ۱۷ میلیون نفر، مهم‌ترین اتفاق جمعیتی است، اما در عین حال مقایسه نمودار‌ها نشان می‌دهد بعد از سال ۱۳۹۰ روند افزایش جمعیت تازه متولد در دهه ۱۳۹۰ آغاز شده است که در سال‌های آینده نمودار را از وضعیت تک موجی خارج می‌کند. میانگین سنی جامعه ایران نیز بعد از سال ۱۳۷۰ رو به افزایش گذاشته و از ۲۲ سال به ۳۱ سال در سال ۱۳۹۵ رسیده است.

با این همه رشد میانگین سنی در دوره‌های ۵ ساله کمتر شده است و روند رشد میانگین سنی کم شده است. اکنون، جمعیت بالای ۶۵ سال ایران، کمتر از ۶ درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهد. این عدد پایین‌تر از میانگین جهانی است. براساس استاندارد‌ها بحران سالخوردگی ایران هنوز به مرحله اول بحران هم نرسیده است. اگر همین جریان کاهش رشد جمعیت با شیب تند ادامه پیدا کند حداقل ۳۰ سال طول می‌کشد تا به سالخوردگی مرحله سوم یعنی وضعیتی که بالای ۲۱ درصد جمعیت کشور ۶۵ سالگی را رد کنند، برسیم.

آمار‌های دولتی در مقابل آمار‌های جهانی

محمدجواد محمودی، رئیس کمیته سیاست‌های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی، در خرداد ماه سال ۹۹ در یک نشست خبری که با موضوع جمعیت برگزار شده بود، گفته بود: سال گذشته ۸۰۰ هزار نفر به جمعیت کشور اضافه شد، البته نباید فراموش کرد که از سال ۹۰ تا ۹۵ نزدیک به ۹۵۰ هزار نفر به جمعیت کشور اضافه شده است.

سند ملی سالمندان پیش بینی می‌کند با توجه به اینکه رشد جمعیت سالمندان در خور ملاحظه است، باید توجه ویژه‌ای به نیاز‌های این قشر جامعه کنیم. جمعیت سالمندان از ۵ درصد به ۱۰ درصد رسیده و پیش بینی شده که در سال ۲۰۲۰  میلادی جمعیت سالمندان کشور دو برابر شود، این در حالی است که در کشور‌های دیگر طی ۱۰۰ سال این رشد جمعیت سالمند وجود داشته است، اما براساس سناریو‌های جمعیتی، جمعیت زیر ۱۵ سال در سال ۱۴۳۰ بین ۱۶ تا ۲۳ درصد کل جمعیت را در برمی گیرد.

سهم جمعیت فعال و مولد اقتصادی در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال هم بین ۶۰ تا ۶۴ درصد در نوسان است. نکته جالب اینکه در صورت کاهش میزان باروری سهم جمعیت فعال و مولد در سال ۱۴۳۰ بیشتر از حالتی است که میزان زاد و ولد افزایش پیدا کند. براساس برآورد‌های جمعیتی سازمان ملل جمعیت ایران در سال ۲۰۵۰ میلادی چیزی در حدود ۱۰۴ میلیون نفر خواهد شد. این عدد در واقع منطبق با سناریوی دوم مرکز آمار است که فرض کرده بود نرخ زاد و ولد ثابت و به اندازه ۲/۱ فرزند به ازای هر زن باقی بماند.

وضعیت خراسان رضوی چگونه است؟

مرداد سال گذشته بود که مدیر کل ثبت احوال خراسان رضوی در گفتگو با ایرنا از این گفت که وضعیت استان ما در حوزه ثبت ولادت طی چند سال گذشته منفی بوده است. او همچنین از این گفت که کاهش نرخ ثبت ولادت جای نگرانی دارد، مخصوصا با توجه به جمعیت شش و نیم میلیونی استان. آمار‌ها می‌گوید در سال ۹۷ تعداد ۱۳۲ هزار و ۳۹۰ مورد ولادت در استان ثبت شده است و این تعداد در مقایسه با مدت مشابه پارسال با ۴۰ هزار و ۲۰۹ ولادت حدود ۷.۵ درصد کاهش داشته است.

مهدی یاراحمدی، روزنامه نگار و مدرس دانشگاه، در مطلبی که مدتی پیش در اختیار روزنامه شهرآرا قرار داد به این نکته اشاره کرد که کاهش ۲۵ درصدی زادوولد‌ها در ۴ سال و بحران جانشینی جمعیت در ۲۳ استان، ایران را در آستانه یک فاجعه جمعیتی قرار داده است که متأسفانه استان خراسان رضوی و شهر مشهد هم در این باره از لحاظ آماری وضعیت خوبی ندارند.
آمار‌های کلی منتشر شده در مرکز آمار ایران هم از این حکایت می‌کند که ولادت‌های ثبت شده متولدان کل کشور در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ روند نزولی داشته و از ۱۵۷۰۲۱۹ میلیون نفر به ۱۱۹۶۱۳۵ میلیون نفر برای هر دو جنس رسیده است.

نیم نگاهی به آینده

شاید برایتان جالب باشد بدانید به رغم تمام صحبت‌های هشداردهنده‌ای که وجود دارد مبنی بر اینکه کشورمان دارد روی خط سالمندی پیش می‌رود، پیش بینی‌ها به این ماجرا کمی امیدوارانه‌تر است. پژوهشکده آمار کشور بر اساس سه سناریو که مبتنی بر کاهش میزان باروری کل، تثبیت میزان باروری کل و افزایش میزان باروری کل است، پیش بینی‌هایی را به تفکیک شهر‌ها ارائه داده است. طبق این پیش بینی‌ها سهم مشهد به عنوان دومین کلان شهر کشور بر اساس سه سناریو، ۴۰۲۸۶۰۶، ۴۳۸۵۱۲۴ و ۴۶۳۲۸۴ میلیون نفر خواهد بود و سهم تهران در جایگاه پرجمعیت‌ترین شهر کشور به ترتیب، ۱۱۶۱۱۸۶۴، ۱۲۶۳۹۴۷۴ و ۱۳۳۵۴۸۰ میلیون نفر خواهد بود. آماری که در مجموع کلان شهر‌های دیگری مثل شیراز، تبریز و ... هم همین روند صعودی را طی می‌کند.