ارزش ناشناخته «الغدیر»

پژوهش درباره تاریخ شیعه، در یک نگاه، به ۲ سبک وجود داشته و دارد؛ سبک سنتی و درواقع متون قدیمی که به نوعی می‌شود عنوان تاریخ تشیع به آن‌ها داد و دیگری، سبک جدید که تحت تأثیر تاریخ نگاری مدرن پدید آمده است.

در سبک قدیمی، از «رجال کشی» و «رجال‌نجاشی» می‌توان به عنوان نخستین آثار در تاریخ تشیع یاد کرد. رجال کشی یک متن زنده، دقیق و پویا درباره تاریخ تشیع است؛ اثری که بدون آن نمی‌توان تاریخ صدر اول را نوشت. شرح حال بسیاری از رجال برجسته شیعی در ۳ قرن اول هجری در این اثر درج شده و به بسیاری از زاویای پنهان زندگی شیعیان و مواضع آنان در قبال مسائل مختلف در این کتاب پرداخته شده است.

رجال نجاشی و «فهرست» شیخ طوسی نیز در شمار آثار مهم در تاریخ تشیع هستند. کافی است مقدمه چندسطری رجال نجاشی خوانده شود تا روشن گردد که این اثر دقیقا با هدف تاریخ نگاری فرهنگی و کتابی برای شیعه نوشته شده است. محتوای آن هم در جای جای، حاوی داده‌های مهمی در حوزه تاریخ تشیع، به ویژه بخش فرهنگی و علمی آن است.

«الغدیر» به مثابه منبعی برای تاریخ تشیع

«الغدیر» علامه امینی، صرف نظر از اینکه اثری در حوزه بحث‌های امامت است، اثری در تاریخ تشیع به شمار می‌آید. ارزش این کتاب، از این زاویه، ناشناخته مانده است. به همین دلیل، از انبوه اطلاعاتی که در این کتاب درباره تاریخ تشیع آمده، استفاده لازم صورت نگرفته است. زمانی که الغدیر نوشته شد، آثار زیادی از آنچه طی این ۵ دهه نشر شده است، در اختیار نبود. با این حال، جست وجو‌های شگفت امینی برای تکمیل طرح خود، سبب شد تا در لابه لای این کتاب، داده‌های زیادی برای تاریخ تشیع ارائه شود.

برای درک این مطلب، بهتر است نگاهی به فهرست کلی الغدیر داشته باشیم. تصور کنیم این کتاب که متن عربی آن در ۱۱ جلد منتشر شده، دارای چه نوع مطالبی است. به صورت عادی، گمان می‌شود که این کتاب درباره غدیر است، اما باید توجه داشت که بحث کردن درباره حدیث غدیر از نظر سند و متن، مگر بیش از یک مجلد نیاز دارد؟ بنابراین باقی مطالب این کتاب در چه موضوعاتی است؟ اگر این موضوعات را ببینیم، درخواهیم یافت که این کتاب نوعی اثر شیعه شناسی آن هم تاریخی ادبی است که سعی کرده است دیدگاه‌های شیعه و اطلاعات درباره آن را در قرون مختلف به دست دهد.

جلد اول الغدیر به اصل واقعه غدیر و حدیث غدیر اختصاص دارد. واقعه غدیر در آغاز و به شکل‌های مختلف که در منابع بوده، در آغاز آمده است. پس راویان آن از صحابه و تابعین و محدثان بزرگ به تفصیل و با ذکر سند و مأخذ آن‌ها معرفی شده اند. بخش دیگری به کسانی که درباره غدیر کتاب نوشته اند، اختصاص داده شده است. سیر تاریخی احتجاج و استدلال امام علی (ع) به غدیر در ادامه آمده است. آیات غدیر و اقوال مفسران ذیل آن‌ها به تفصیل در ادامه بحث شده است.

جلد دوم، با اهمیت شعر و شاعری در قرآن و سنت، از نگاه ایمان آغاز شده است. هدف آن است تا در نخستین مرحله به شاعرانی بپردازد که درباره غدیر شعر گفته اند. در واقع، کتاب الغدیر از اینجا به بعد، به شعر و شرح حال شاعرانی اختصاص دارد که درباره غدیر شعر گفته اند. این بحث به ترتیب تاریخی و قرن به قرن بوده و درباره هر شاعری، شرح حال، اخبار و جایگاه وی در تشیع و نیز اشعار و شرح آن‌ها درباره غدیر بحث شده است.

جلد سوم درباره دیگر شعرای قرن سوم و شماری از شاعران قرن چهارم که شعری درباره غدیر سروده اند، تألیف شده است. اسامی شاعران ناشناخته و اطلاعات بسیار عالی درباره آن‌ها که هرکدام در گوشه‌ای از بلاد اسلامی و از قبیله‌ای یا خاندانی بودند، در این شرح حال‌ها آمده و در روشن کردن تاریخ شیعه بسیار سودمند است.

جلد چهارم نیز بقیه شعرای قرن چهارم و ادامه آن در قرن پنجم است؛ ۲ قرنی که باید آن‌ها را قرن شیعه دانست. حجم این اشعار درباره غدیر در قرن‌های سوم و چهارم و پنجم به قدری گسترده است که به خوبی می‌توان توسعه مذهب را در این قرن‌ها مشاهده کرد. جلد پنجم الغدیر درباره شاعران شیعه قرن ششم و هفتم و جلد ششم آن درباره شاعران قرن هشتم است.

جلد هفتم به شاعران قرن نهم اختصاص داده شده است. امینی در مواردی که در شعری به حدیث یا واقعه تاریخی اشاره شده باشد، درباره منابع آن هم بحث می‌کند. در این زمینه، او طبق یک سنت همیشگی در ادبیات ردیه نویسی، از مصادر مخالفان استفاده می‌کند تا بتواند بر آنان احتجاج کند.

ادامه بحث از ابوطالب در جلد هشتم الغدیر تا صفحه ۴۵ آمده است. امینی در این جلد تاریخ دوره خلیفه سوم، رفتار‌های او که سبب اعتراض دیگران شد و درنهایت برخورد او با ابوذر را از مصادر اهل سنت آورده است.

جلد نهم الغدیر با ادامه بحث درباره خلیفه سوم، به فعالیت‌های دینی و مسائل فقهی اختصاص یافته است.

جلد دهم به تاریخ معاویه اختصاص یافته است. اهمیت این مباحث با توجه به نقل‌های فراوان تاریخی در رفتار‌های او با مخالفان و تلاشی که او در راستای تثبیت دیدگاه‌های خود در تاریخ مذهبی جامعه داشته است، روشن می‌شود.

در جلد یازدهم به بیان شرح حال شاعران غدیر در قرن‌های دهم و یازدهم هجری هم پرداخته شده است. در این جلد به ادب شیعی در قرن یازدهم توجه شده و بخشی به ادبیات شیعی امامی جنوب عراق و ایران و شاعران عرب زبان شیعی از خاندان «مشعشعی»، «جزائری» و... پرداخته شده است.

این یادداشت برای آن بود تا نشان دهیم کتاب الغدیر جز اینکه در امتداد ادب مناظره‌ای شیعه در حوزه امامت است، اثری است حاوی تاریخ اسلام، تاریخ شیعه در اسلام، تاریخ ادب شیعی و به صورت نامنظم بحث‌های فراوانی درباره رویداد‌ها و رجال شیعه و آثار آن ها. متأسفانه آن‌چنان که باید و شاید به این جنبه‌های الغدیر توجه نشده است.