با پای دل تا مشهد الرضا(ع)

هما سعادتمند- ورود گروه‌های مختلف زائران پیاده یکی از اتفاق‌هایی است که مشهد هر ساله به ویژه در ۲ دهه اخیر شاهد آن بوده است. جالب است بدانید که این پیاده آمدن حکایتی امروزی نیست و جاده‌های خراسان قرن هاست که این عاشقی را در تاولِ پای زائرانش دیده است و باز می‌بیند. البته اسناد و منابعی که نشان دهد نخستین زائران پیاده مشهد چه کسانی و از کدامین نقطه جغرافیایی بوده اند، وجود ندارد. تنها به طور یقیق می‌توان گفت که پیاده به حرم آمدن حرکتی تازه و متعلق به روزگار فعلی نیست و از زمان‌های گذشته مردم به حکم نذر یا ارادت سالک راهی خراسان می‌شده اند. همین اسناد از «شاه عباس صفوی» به عنوانِ نخستین کسی نام می‌برند که به طور رسمی مسیر اصفهان تا مشهد را با پایِ پیاده طی کرده و به نوعی پایه گذارِ این حرکت بوده است.
روایت است که شاه عباس در سال ۱۰۱۰ هجری قمری به همراه ملازمان و ندیمان خود از مسیر طبس و ترشیز، فاصله اصفهان تا خراسان را در ۲۸ روز طی می‌کند و وارد مشهد می‌شود. او بی درنگ، بی موزه با پای تاول زده خود را به آستان حضرت رضا (ع) می‌رساند و عرض ارادت می‌کند و پس از زیارت در محله چهارباغِ مشهد سکنا می‌گزیند. در اسناد تاریخی آمده است که شاه عباس صفوی طیِ مدت اقامتش در مشهد هرشب تا صبح در حرم به سر می‌برده و همچون خدام، گاه جاروکشی می‌کرده و گاهی هم مشغول روشن کردن شمع و گرفتن گل شمع‌ها بوده است. او در سال‌های بعد نیز باز به قصد زیارت کوله بارِ سفر به مشهد می‌بندد و در هر بار سفرش، دست به اقداماتی عمرانی برای بهبود وضعیت شهر می‌زند. به عنوان مثال او در سفر نخست خود که با پای پیاده صورت گرفت، دستور‌هایی مبنی بر تعمیر صحن و ضریح مطهر صادر کرد. شاهِ صفوی همچنین توانست درِ مرصع به جواهر گران بهایی را که هنگام جنگ با ازبکان نذر کرده بود، بسازد و در حرم نصب کند. ۶ سال بعد شاه عباس در سفر دوم خود به مشهد، آب چشمه گلسب یا همان چشمه گیلاس را با ایجاد نهری که بعد‌ها به نهر شاهی (نهرنادری) معروف می‌شود، به درون شهر هدایت می‌کند تا طبق وقف نامه اش به مصرف عامه و زائران علی بن موسی الرضا (ع) برسد. منابع تاریخی برای پیاده سفر کردن شاه عباس به مشهد، انگیزه‌های مختلفی بیان کرده اند که تبلیغی و ترویجی دانستن آن به قصد تشویق رعایا برای زیارت مرقد امام هشتم (ع) و افزایش اعتبار معنوی حکومت صفوی مهم ترینِ آن هاست.
«حسن امیرزاده گرو» در کتاب «آستان قدس در دوره قاجار» با بررسی و تحلیل اسناد بر جای مانده از آن دوره چنین می‌نویسد: «در اسناد دوره قاجار به زائرانی بر می‌خوریم که پیاده به مشهد آمده اند. از تأمل در محتوای درخواست‌های این زائران می‌توان آن‌ها را به ۲ دسته تقسیم کرد. گروه نخست کسانی هستند که از آغاز با نیت پیاده آمدن حرکت کرده اند. این افراد به واسطه نذر یا حاجتی پیاده می‌آمده و سواره باز می‌گشته اند.
گروه دوم، اما به دلیل مشکلات مالی یا از دست دادن اسب و استر خود در راه، به ناچار پیاده آمدن را برمی گزیده اند. این دسته هنگام رسیدن به مشهد درخواست‌هایی را برای دریافت کمک مالی برای بازگشت به دیار خود، از آستان مبارک مطرح می‌کرده اند.»
در این پژوهش همچنین از دسته سومی که آنان را «نومسلمان» یا «جدیدالاسلام» لقب داده اند هم نام برده شده که گویا تعدادشان نسبت به ۲ گروه اول کمتر بوده است. افرادی بوده اند که به اسلام می‌گرویده و زائر خراسان می‌شده اند. به عنوان مثال اسناد سال ۱۳۳۳ هجری قمری از مردی زرتشتی حکایت می‌کند که گویا به واسطه تغییر مذهب از خانواده طرد می‌شود و در تنگنای شدید مالی به سر می‌برد. یا در محرم سال ۱۳۳۰ یک تازه مسلمان روسی که نامش «عبدا...» نوشته شده نیز پای پیاده به خراسان آمده است، اما چون زبان فارسی نمی‌دانسته به دردسر افتاده و کمک خواسته است.
نویسنده این کتاب در ادامه با تقسیم زائران حضرت رضا (ع) به ۱۷ گروه غارت زدگان، معلولان، جذامی ها، شاغلان در امور مذهبی، طلاب، سادات، نظامیان، زنان، رجال سرشناس، فقیران، نذرکنندگان و... اطلاعاتی درباره شکل رسیدن و نحوه زیارت آنان ارائه می‌دهد.
به مرور با گسترش راه‌های ارتباطی، سهولت در سفر و افزایش جمعیت بر تعداد زائران پیاده که با هدف یا نیتی خاص قدم در راه می‌گذارند، افزوده شده است، آن چنان که در سال‌های اخیر از آن با عنوان یک حرکت جمعی بزرگ و آیینِ محرمی یاد می‌شود.
آمدنِ این زائران با هر نژاد، زبان، فرهنگ یا رنگ پوست سبب برپایی ایستگاه‌های پذیرایی از زائران پیاده در دهه آخر صفر شده است، به طوری که قریب به ۲ دهه است هر سال در همین ایام در مشهد ۵ مسیر ورودی برای آمدن کاروان‌ها و دسته‌های پیاده عزادار در نظر گرفته می‌شود که یکی از محور قوچان، دیگری از محور نیشابور، سومی از مسیر سرخس، محور کلات و محورطرقبه‌شاندیز عبور می‌کند. میانگینِ آماری ورود سالانه ۷۰۰ هزار زائر پیاده در این ایام سبب شده است هر سال شکل میزبانی و پذیرایی از آنان با وسواس بیشتری همراه و موکب‌های بیشتری برای ارائه خدمات مختلف به زائران پیاده ارائه شود. ترویج سیره رضوی، فرهنگ زیارت، آموزش آداب میزبانی از زائر و ارائه خدمات به آنان از جمله مهم‌ترین اهداف برپایی این دست موکب هاست.