سفر از صفر
نگاهی به برخی از آیین‌های ویژه مشهدی‌ها در روز شهادت حضرت رضا (ع)
سقایی
در روزگار گذشته سقایی و فروختنِ آب به رهگذران در معابر عمومی یکی از شغل‌های متدوال در مشهد و دیگر‌شهر‌ها بود. این شغل در ایام مذهبی خاص، به ویژه محرم و صفر بیشتر جنبه نذر پیدا می‌کرد، یعنی علاوه بر سقاها، مردم عادی نیز یک کوزه آب بر دوش می‌گرفتند، در دسته‌های عزاداری می‌چرخیدند و به عزاداران تشنه آب می‌دادند. طبق اسناد به‌جا‌مانده در گذشته سقا‌هایی از سبزوار به مشهد می‌آمدند که عموما جوان بودند، دشداشه عربی می‌پوشیدند و لنگ به کمر می‌بستند. این سقاها پیشاپیش دسته‌ها کوچه‌به‌کوچه حرکت می‌کردند و این شعر را با صدای بلند می‌خواندند: «گوش کن‌ای شیعه این آبی که در دست من است/ نوش کن‌ای شیعه سقای حسین (ع) نام من است.» با مجهز شدن شهر‌ها به لوله‌کشی آب، سقایی هم از بین رفت. تنها گاهی تعدادی از آن‌ها را می‌شد در ایام محرم در میان دسته‌های عزاداری دید. در سال‌های اخیر سقایی بیشتر جنبه نمایشی پیدا کرده است و با هدف یادآوری سقایی حضرت عباس (ع) در کربلا انجام می‌گیرد. به مرور زمان، به ویژه در چند سال اخیر، با به وجود آمدن ایستگاه‌های صلواتی وظیفه پذیرایی از زائران و عزاداران حسینی بر دوش ایستگاه‌های صلواتی نهاده شده است. هر‌ساله تعداد زیادی ایستگاه صلواتی در معابر شهر سقف و ستون می‌خورند که پا‌گرفتنشان یا همت فردی بوده یا زیر نظر هیئت‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف صورت گرفته است.
ایستگاه صلواتی بانوان برای نخستین بار در مشهد ایجاد می‌شود
امسال شهرداری مشهد توانسته است ۲۳ ایستگاه صلواتی به صورت حمایتی و مشارکتی در نقاط مختلف شهر ایجاد کند که به گفته مدیر گردشگری و امور زائران شهرداری مشهد ۱۸ ایستگاه از این تعداد حمایتی و ۵ ایستگاه نیز مشارکتی است. نرگس شالچیان در ادامه درباره ۲ ایستگاه صلواتی ویژه بانوان هم توضیح می‌دهد و از آن به عنوان حرکتی نو یاد می‌کند که برای نخستین بار صورت گرفته است. در این ۲ ایستگاه که یکی در میدان شهدا و دیگری در منطقه ثامن پا گرفته، قرار است خدماتی، چون مشاوره‌های بهداشتی، درمانی، پخت نان و پخش خرما انجام شود.
بازار روی
بر خلاف دیگر شهر‌های ایران، مشهد به دلیل وجود حرم مطهر حضرت رضا (ع) دارای ۲ دهه عزاداری اصلی است که دهه نخست محرم و دهه آخر صفر را شامل می‌شود. دهه نخست محرم را دهه حسینی و دهه آخر صفر دهه رضوی می‌نامند. مشهد امروز در این ۲ دهه عزاداری شاهد برگزاری آیین‌های بی‌شماری است که برخی از آن‌ها ویژه مشهد است. «بازار روی» یکی از همین آیین‌هاست. در آیین بازار روی همه هیئت‌های عزادار مشهد در روز‌های عاشورا و تاسوعای حسینی به سمت حرم حرکت می‌کنند. البته بازار روی در دیگر شهر‌ها مانند تهران هم دیده می‌شود، ولی شیوه اجرای آن در مشهد به دلیل وجود حرم حضرت رضا (ع) و آمدن دسته‌های عزادار از سراسر کشور، بسیار گسترده‌تر است.
کمکی رفتن
در مشهد رسم بر این است که هیئت‌های کوچک‌تر در مناسبت‌های خاص نظیر محرم به کمک هیئت‌های بزرگ‌تر می‌روند تا آن‌ها را در برگزاریِ آیین‌های عزاداری یاری کنند. کمکی رفتن در روز تاسوعا و عاشورا در مشهد ویژه هیئت ابوالفضلی‌ها و علی‌اکبری‌ها بوده است که به اصطلاح هیئت‌های مادر در مشهد نامیده می‌شوند. در مناسبت‌های دیگر مانند شهادت امام حسن (ع) یا امام جعفرصادق (ع) از آنجا که هیئت‌های متوسلان به این بزرگان، بازارروی می‌کنند، هیئت مادر تعدادی از اعضایش را برای کمک به این هیئت‌ها می‌فرستد.
پخت شله‌مشهدی
در ایام محرم و صفر در مشهد هر‌جا که چشم بگردانید آتش گر گرفته زیر دیگ‌ها و طبق‌های نذری مختلف دیده می‌شود. از نان و پنیر و خرما بگیرید تا عدس‌پلو، قیمه، شله‌زرد، دیگچه و...، اما همه مشهد را با پخت شله‌مشهدی می‌شناسند که آشی ترکیب‌شده از گوشت با انواع حبوبات است. پخت این نذری در مشهد آیین و رسوم خاصی دارد و برای فلسفه درست کردنش هم داستان و روایت‌های گوناگونی سر زبان‌ها می‌چرخد، اما معتبرترین داستان شاید این باشد که عده‌ای آن را همان «آش بهمنگان زرتشتی» می‌دانند؛ بنابراین روایت، ایرانیانِ باستان در نیمه زمستان، تمام ذخیره باقی‌مانده غلات را در یک غذا با هم مخلوط می‌کردند و شله مشهدی امروز چیزی شبیه به همین است که معروف‌ترین حبوبات را میتوان در آن دید.
شبیه‌خوانی مجلس مأمون
از دیگر‌مراسمی که در ۳ روز انتهای ماه صفر برگزار می‌شود میتوان به برگزاری شبیه‌خوانی شهادت امام رضا (ع) اشاره کرد که در آن ایجاد بارگاه امام رضا (ع) به صورت نمادین و مجلس خوردن انگور توسط آن حضرت به همراه آمدن هیئت‌ها در خیابان شیرازی برگزار می‌شود.
تابوت‌گردانی زنان نوغان
آیین دیگری که این ایام برگزار می‌شود آیین تشییع جنازه امام رضا (ع) در محله نوغان است. اما نخستین بار در عهد صفویه برپا شده و این سال‌ها همچنان در محله نوغان برگزار می‌شود. در این مراسم زنان نوغان تابوت حضرت رضا (ع) را تا حرم تشییع و چادرمشکی خود را به‌صورت نمادین به آن حضرت تقدیم می‌کنند. زنان محله نوغان در روزگارِ شهادت امام رضا (ع)، مهریه خود را به همسرانشان می‌بخشند تا بتوانند پیکر مطهر خورشید هشتم را طی مراسمی کفن و دفن کنند.
بشارت پایان صفر
آیین دیگری که در شب اول ماه ربیع‌الاول برگزار می‌شود، مراسم هفت‌مسجد یا بشارت پایان ماه صفر و آغاز ماه ربیع‌الاول براساس حدیثی از پیامبر (ص) است که فرمودند: «هرکس به من پایان ماه صفر را بشارت دهد، بهشت بر او واجب می‌شود.» زنان مشهدی در این شب درِ ۷ مسجد شهر را می‌کوبند و پایان ماهِ صفر را بشارت می‌دهند. ناگفته نماند که درِ این ۷ مسجد باید رو به قبله باشد. اگر کسی نذر و حاجتی دارد، به تعداد آن‌ها به یاد پنج‌تن آل عبا در مساجد شمع روشن می‌کند؛ در بین راه نیز «آیت‌الکرسی» و «زیارت امین‌ا...» خوانده می‌شود که بهترین مکان برای اجرای این مراسم حدفاصل میدان توحید تا حرم مطهررضوی است، چراکه در این مسیر دقیقا ۶ مسجد با در روبه قبله وجود دارد که با مسجد گوهرشاد، ۷ مسجد
را شامل می‌شود.
ترویج سوادآموزی در دهه آخر صفر
در کنار همه این آیین‌ها، دهه آخر صفر امسال در مشهد با یک حرکت تازه دیگر نیز همراه می‌شود و آن آموزش سواد با هدف ریشه‌کنی بی‌سوادی در شهرِ عالمِ آل محمد است. مدیر گردشگری و امور زائران شهرداری مشهد در‌این‌باره می‌گوید: «دهه آخر صفرِ امسال با هفته وقف مقارن شده است، از طرفی مشهد امسال از سوی سازمان یونسکو موفق به دریافت پلاک شهر یادگیرنده شده است و مهم‌تر اینکه یکی از القاب حضرت رضا (ع)، عالم آل محمد است. در کنار هم قرار گرفتن این ۳ علت سبب شد تا طرحی برای سوادآموزی، به عنوان یک وقف دیرین و نذری که در گذشته نیز رایج بوده است، ارائه دهیم.»
نرگس شالچیان ادامه می‌دهد: «امسال در سایت شهرداری در بخش خدمات میزبانی گزینه‌ای را به عنوان نذر سوادآموزی اضافه کرده‌ایم. افرادی که تمایل به همکاری دارند می‌توانند به این قسمت مراجعه و ثبت‌نام کنند. ما برای سوادآموزی نیز بخش‌های مختلفی را در نظر گرفته‌ایم، یعنی هم آموزش افراد کاملا بی‌سواد را داریم، هم بازماندگان از تحصیل و کمک آموزش بودن برای دانش‌آموزان محروم حاشیه شهر. افراد می‌توانند در هر بخش که دوست دارند اعلام همکاری کنند تا پس از دسته‌بندی با کمک شورای اجتماعی محلات، نهضت سوادآموزی و آموزش و پرورش شروع به کار کنند. این نذر از آخر صفر امسال شروع می‌شود و تا سال بعد همین زمان ادامه دارد.»
در روزگار گذشته سقایی و فروختنِ آب به رهگذران در معابر عمومی یکی از شغل‌های متدوال در مشهد و دیگر‌شهر‌ها بود. این شغل در ایام مذهبی خاص، به ویژه محرم و صفر بیشتر جنبه نذر پیدا می‌کرد، یعنی علاوه بر سقاها، مردم عادی نیز یک کوزه آب بر دوش می‌گرفتند، در دسته‌های عزاداری می‌چرخیدند و به عزاداران تشنه آب می‌دادند. طبق اسناد به‌جا‌مانده در گذشته سقا‌هایی از سبزوار به مشهد می‌آمدند که عموما جوان بودند، دشداشه عربی می‌پوشیدند و لنگ به کمر می‌بستند. این سقاها پیشاپیش دسته‌ها کوچه‌به‌کوچه حرکت می‌کردند و این شعر را با صدای بلند می‌خواندند: «گوش کن‌ای شیعه این آبی که در دست من است/ نوش کن‌ای شیعه سقای حسین (ع) نام من است.» با مجهز شدن شهر‌ها به لوله‌کشی آب، سقایی هم از بین رفت. تنها گاهی تعدادی از آن‌ها را می‌شد در ایام محرم در میان دسته‌های عزاداری دید. در سال‌های اخیر سقایی بیشتر جنبه نمایشی پیدا کرده است و با هدف یادآوری سقایی حضرت عباس (ع) در کربلا انجام می‌گیرد. به مرور زمان، به ویژه در چند سال اخیر، با به وجود آمدن ایستگاه‌های صلواتی وظیفه پذیرایی از زائران و عزاداران حسینی بر دوش ایستگاه‌های صلواتی نهاده شده است. هر‌ساله تعداد زیادی ایستگاه صلواتی در معابر شهر سقف و ستون می‌خورند که پا‌گرفتنشان یا همت فردی بوده یا زیر نظر هیئت‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف صورت گرفته است.
ایستگاه صلواتی بانوان برای نخستین بار در مشهد ایجاد می‌شود
امسال شهرداری مشهد توانسته است ۲۳ ایستگاه صلواتی به صورت حمایتی و مشارکتی در نقاط مختلف شهر ایجاد کند که به گفته مدیر گردشگری و امور زائران شهرداری مشهد ۱۸ ایستگاه از این تعداد حمایتی و ۵ ایستگاه نیز مشارکتی است. نرگس شالچیان در ادامه درباره ۲ ایستگاه صلواتی ویژه بانوان هم توضیح می‌دهد و از آن به عنوان حرکتی نو یاد می‌کند که برای نخستین بار صورت گرفته است. در این ۲ ایستگاه که یکی در میدان شهدا و دیگری در منطقه ثامن پا گرفته، قرار است خدماتی، چون مشاوره‌های بهداشتی، درمانی، پخت نان و پخش خرما انجام شود.
بازار روی
بر خلاف دیگر شهر‌های ایران، مشهد به دلیل وجود حرم مطهر حضرت رضا (ع) دارای ۲ دهه عزاداری اصلی است که دهه نخست محرم و دهه آخر صفر را شامل می‌شود. دهه نخست محرم را دهه حسینی و دهه آخر صفر دهه رضوی می‌نامند. مشهد امروز در این ۲ دهه عزاداری شاهد برگزاری آیین‌های بی‌شماری است که برخی از آن‌ها ویژه مشهد است. «بازار روی» یکی از همین آیین‌هاست. در آیین بازار روی همه هیئت‌های عزادار مشهد در روز‌های عاشورا و تاسوعای حسینی به سمت حرم حرکت می‌کنند. البته بازار روی در دیگر شهر‌ها مانند تهران هم دیده می‌شود، ولی شیوه اجرای آن در مشهد به دلیل وجود حرم حضرت رضا (ع) و آمدن دسته‌های عزادار از سراسر کشور، بسیار گسترده‌تر است.
کمکی رفتن
در مشهد رسم بر این است که هیئت‌های کوچک‌تر در مناسبت‌های خاص نظیر محرم به کمک هیئت‌های بزرگ‌تر می‌روند تا آن‌ها را در برگزاریِ آیین‌های عزاداری یاری کنند. کمکی رفتن در روز تاسوعا و عاشورا در مشهد ویژه هیئت ابوالفضلی‌ها و علی‌اکبری‌ها بوده است که به اصطلاح هیئت‌های مادر در مشهد نامیده می‌شوند. در مناسبت‌های دیگر مانند شهادت امام حسن (ع) یا امام جعفرصادق (ع) از آنجا که هیئت‌های متوسلان به این بزرگان، بازارروی می‌کنند، هیئت مادر تعدادی از اعضایش را برای کمک به این هیئت‌ها می‌فرستد.
پخت شله‌مشهدی
در ایام محرم و صفر در مشهد هر‌جا که چشم بگردانید آتش گر گرفته زیر دیگ‌ها و طبق‌های نذری مختلف دیده می‌شود. از نان و پنیر و خرما بگیرید تا عدس‌پلو، قیمه، شله‌زرد، دیگچه و...، اما همه مشهد را با پخت شله‌مشهدی می‌شناسند که آشی ترکیب‌شده از گوشت با انواع حبوبات است. پخت این نذری در مشهد آیین و رسوم خاصی دارد و برای فلسفه درست کردنش هم داستان و روایت‌های گوناگونی سر زبان‌ها می‌چرخد، اما معتبرترین داستان شاید این باشد که عده‌ای آن را همان «آش بهمنگان زرتشتی» می‌دانند؛ بنابراین روایت، ایرانیانِ باستان در نیمه زمستان، تمام ذخیره باقی‌مانده غلات را در یک غذا با هم مخلوط می‌کردند و شله مشهدی امروز چیزی شبیه به همین است که معروف‌ترین حبوبات را میتوان در آن دید.
شبیه‌خوانی مجلس مأمون
از دیگر‌مراسمی که در ۳ روز انتهای ماه صفر برگزار می‌شود میتوان به برگزاری شبیه‌خوانی شهادت امام رضا (ع) اشاره کرد که در آن ایجاد بارگاه امام رضا (ع) به صورت نمادین و مجلس خوردن انگور توسط آن حضرت به همراه آمدن هیئت‌ها در خیابان شیرازی برگزار می‌شود.
تابوت‌گردانی زنان نوغان
آیین دیگری که این ایام برگزار می‌شود آیین تشییع جنازه امام رضا (ع) در محله نوغان است. اما نخستین بار در عهد صفویه برپا شده و این سال‌ها همچنان در محله نوغان برگزار می‌شود. در این مراسم زنان نوغان تابوت حضرت رضا (ع) را تا حرم تشییع و چادرمشکی خود را به‌صورت نمادین به آن حضرت تقدیم می‌کنند. زنان محله نوغان در روزگارِ شهادت امام رضا (ع)، مهریه خود را به همسرانشان می‌بخشند تا بتوانند پیکر مطهر خورشید هشتم را طی مراسمی کفن و دفن کنند.
بشارت پایان صفر
آیین دیگری که در شب اول ماه ربیع‌الاول برگزار می‌شود، مراسم هفت‌مسجد یا بشارت پایان ماه صفر و آغاز ماه ربیع‌الاول براساس حدیثی از پیامبر (ص) است که فرمودند: «هرکس به من پایان ماه صفر را بشارت دهد، بهشت بر او واجب می‌شود.» زنان مشهدی در این شب درِ ۷ مسجد شهر را می‌کوبند و پایان ماهِ صفر را بشارت می‌دهند. ناگفته نماند که درِ این ۷ مسجد باید رو به قبله باشد. اگر کسی نذر و حاجتی دارد، به تعداد آن‌ها به یاد پنج‌تن آل عبا در مساجد شمع روشن می‌کند؛ در بین راه نیز «آیت‌الکرسی» و «زیارت امین‌ا...» خوانده می‌شود که بهترین مکان برای اجرای این مراسم حدفاصل میدان توحید تا حرم مطهررضوی است، چراکه در این مسیر دقیقا ۶ مسجد با در روبه قبله وجود دارد که با مسجد گوهرشاد، ۷ مسجد
را شامل می‌شود.
ترویج سوادآموزی در دهه آخر صفر
در کنار همه این آیین‌ها، دهه آخر صفر امسال در مشهد با یک حرکت تازه دیگر نیز همراه می‌شود و آن آموزش سواد با هدف ریشه‌کنی بی‌سوادی در شهرِ عالمِ آل محمد است. مدیر گردشگری و امور زائران شهرداری مشهد در‌این‌باره می‌گوید: «دهه آخر صفرِ امسال با هفته وقف مقارن شده است، از طرفی مشهد امسال از سوی سازمان یونسکو موفق به دریافت پلاک شهر یادگیرنده شده است و مهم‌تر اینکه یکی از القاب حضرت رضا (ع)، عالم آل محمد است. در کنار هم قرار گرفتن این ۳ علت سبب شد تا طرحی برای سوادآموزی، به عنوان یک وقف دیرین و نذری که در گذشته نیز رایج بوده است، ارائه دهیم.»
نرگس شالچیان ادامه می‌دهد: «امسال در سایت شهرداری در بخش خدمات میزبانی گزینه‌ای را به عنوان نذر سوادآموزی اضافه کرده‌ایم. افرادی که تمایل به همکاری دارند می‌توانند به این قسمت مراجعه و ثبت‌نام کنند. ما برای سوادآموزی نیز بخش‌های مختلفی را در نظر گرفته‌ایم، یعنی هم آموزش افراد کاملا بی‌سواد را داریم، هم بازماندگان از تحصیل و کمک آموزش بودن برای دانش‌آموزان محروم حاشیه شهر. افراد می‌توانند در هر بخش که دوست دارند اعلام همکاری کنند تا پس از دسته‌بندی با کمک شورای اجتماعی محلات، نهضت سوادآموزی و آموزش و پرورش شروع به کار کنند. این نذر از آخر صفر امسال شروع می‌شود و تا سال بعد همین زمان ادامه دارد.»
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
