نگاهی به ۲ کتاب درباره تاریخ عاشورا که در مشهد نوشته شده‌اند

دکتر سعید طاوسی مسرور | شهرآرانیوز - کتابی که در مساجد و زیارتگاه‌ها و خانه‌های ما درکنار قرآن کریم قرار گرفته است، مفاتیح الجنان است. بی‌گمان با این کتاب آشنا هستید، اما آیا می‌دانستید که در مشهد نوشته شده است؟ نویسنده کتاب، مرحوم شیخ عباس قمی، حدود ۱۲۹۴ قمری در قم به دنیا آمد و کودکی، نوجوانی و اوایل جوانی خود را در زادگاهش گذراند و دروس مقدماتی حوزه را در همان جا فراگرفت. سپس در ۱۳۱۶ قمری به نجف اشرف هجرت کرد و از محضر استادانی مانند صاحب عروه و شیخ الشریعه اصفهانی استفاده کرد، اما چون به علوم حدیث علاقه داشت، بیشتر ملازم میرزاحسین نوری بود. محدث قمی حدود یک سال ونیم پس از وفات استادش، محدث نوری (درگذشته ۱۳۲۰ قمری) در ۱۳۲۲ قمری به قم بازگشت و در ۱۳۳۱ قمری به مشهد رفت و به خواست آیت ا... العظمی حاج آقاحسین قمی (درگذشته ۱۴ ربیع الاول ۱۳۶۶) در آنجا ساکن شد.

پس از تبعید حاج آقاحسین قمی به عتبات در ۱۳۵۴ قمری/۱۳۱۴ شمسی، محدث قمی در اوایل شعبان همان سال به نجف رفت و دیگر به ایران نیامد تااینکه در بهمن ۱۳۱۹ رحلت کرد و پس از اقامه نماز توسط آیت ا... العظمی سیدابوالحسن اصفهانی، پیکرش را در حرم امام علی (ع) در جوار استادش محدث نوری به خاک سپردند.

ایشان در طول اقامت بیست ودوساله خود در مشهد مقدس، مشهورترین اثرش مفاتیح الجنان و کتاب الفوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب االجعفریه در شرح حال علمای شیعه، منتهی الآمال، نَفَس المهموم و نَفثه المصدور را نوشت که دو کتاب اخیر از منابع مربوط به تاریخ عاشورا به شمار می‌روند. البته منتهی الآمال که دربرگیرنده تاریخ زندگی معصومان (ع) است و بعد از این دو کتاب نوشته شده است، شامل زندگی امام حسین (ع) و قیام عاشورا نیز هست. اموری مانند وضعیت نامطلوب برخی آثار عاشورایی دوره قاجار سبب شد که محدث نوری احساس تکلیف کند و کتاب لؤلؤ و مرجان را در نقد برخی روضه خوانی‌ها و برخی آثار ازجمله اسرارالشهاده بنویسد و سعی کند که مجالس عزاداری را از این گونه امور-که آن‌ها را آفت و گاه مایه طعن مکتب می‌دانسته است- پیراسته کند.

محدث قمی نیز سعی می‌کند مسیری را که استادش باز کرده است، ادامه دهد، اما برخلاف استادش که از جنبه سلبی وارد شده و برخی آثار و مطالب را رد و نقد کرده است، از جنبه ایجابی وارد شده و سعی کرده است با تالیف آثاری درباره عاشورا، متن مستند مناسبی را دراختیار واعظان مجالس حسینی قرار دهد.

نفس المهموم، مقتل نسبتا مفصلی به زبان عربی است که مرحوم میرزای شعرانی آن را با عنوان دمع السجوم به فارسی ترجمه کرده است که البته ادبیات آن با ادبیات امروزی فاصله دارد. یاسین حجازی، ویرایشی از این ترجمه با عنوان کتاب آه ارائه داده که منتشر و با استقبال روبه رو شده است. ترجمه دیگر این کتاب را مرحوم شیخ محمدباقر کمره‌ای با عنوان در کربلا چه گذشت منتشر کرده است که از نظر بنده این ترجمه برای مخاطب عام، بهتر و روان‌تر است. در مجلسی از استاد سیدعبدا... فاطمی نیا شنیدم که برای مطالعه عاشورایی، خواندن نفس المهموم را پیشنهاد کردند.

کتاب نَفْثَه المَصْدور فیما یَتَجَدَّدُ بِه حُزنُ الْعاشور، به معنی سوز سینه پردرد در یادآوری اندوه‌های روز عاشورا نیز یک رساله مختصر به زبان عربی درباره عاشوراست و حدود هفت سال بعد از نفس المهموم نوشته شده است و می‌توان این کتاب را تکمله نفس المهموم دانست.

صفحات آخر این کتاب شامل ۲۰ توصیه به اهل منبر و روضه خوانان است که مولف، آن‌ها را در منتهی الآمال که هشت سال بعد نوشته شده، با اندکی تفاوت تکرار کرده است. نفثه المصدور بار‌ها چاپ شده و چند بار به فارسی ترجمه شده است؛ ازجمله ترجمه محمدباقر کمره‌ای از این کتاب همراه با همان نفس المهموم، در کتاب در کربلا چه گذشت عرضه شده است. ترجمه دیگر از این کتاب را مرحوم شیخ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی انجام داده که در کتابی با عنوان سه مقتل گویا در حماسه عاشورا درج شده است.