گفتگو‌ با محمد باعزم درباره مجموعه «قرآن مورخان» | شناخت پیامبر اکرم (ص) و قرآن با الگوی میان‌رشته‌ای

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - ظهور دین مبین اسلام در شبه جزیره عربستان سبب واکنش‌های بسیاری از سوی مشرکان این منطقه شده بود. آنان فشار‌های بسیاری بر پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان وارد کردند. علاوه بر آن، ادیان دیگری که در این منطقه حضور داشتند، علم مخالفت برافراشتند و یهودیان ساکن در این منطقه وارد جنگ با مسلمانان شدند. پس از گسترش اسلام در سرتاسر جهان، رویکرد مخالفان اسلام تغییر کرد.

سنت ردیه نویسی در میان مسیحیان و یهودیان علیه اسلام رواج پیدا کرد و آنان قرآن کریم را به زبان‌های گوناگون ترجمه کردند تا از این راه به رد عقاید مسلمانان بپردازند. این نگاه تا دوره معاصر ادامه پیدا کرد، اما در دوره معاصر، این رویکرد دچار تغییرات اساسی شد. مستشرقان بسیاری در مراکز پژوهشی دنیا به دنبال شناخت هرچه بهتر دین مبین اسلام هستند و آن روحیه اسلام ستیزی در میان پژوهشگران آکادمیک کم شده است؛ البته نمی‌توان رویکرد اسلام ستیزانه برخی از این پژوهشگران را نفی کرد.

در سال ۲۰۱۹ میلادی مجموعه‌ای با عنوان «Le Coran des historiens» (قرآن مورخان) به زبان فرانسه روانه بازار شد. این مجموعه سه جلدی با مشارکت ۳۰ تن از پژوهشگران تاریخ ادیان به سرپرستی محمدعلی امیرمعزی، استاد ایرانی دانشسرای کاربردی مطالعات عالی فرانسه، و گیوم دی، استاد اسلام شناسی دانشگاه آزاد بروکسل، منتشر شده است. انتشار اثری متمرکز بر قرآن کریم، با رویکرد تاریخی انتقادی در بررسی ۱۱۴ سوره آن به زبان فرانسه بی سابقه بوده است و از این رو اثری نو و شایسته توجه به شمار می‌رود. این کتاب در اصل چهار مجلد است که سه مجلد آن به صورت کاغذی چاپ شده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است و جلد چهارم که اطلاعات کتاب شناختی و تحقیقات مرتبط با این حوزه را دربر دارد، به صورت آنلاین در بازه زمانی متفاوت به روز رسانی و منتشر خواهد شد.

پس از انتشار این مجموعه، پژوهشگران به نقد و بررسی آن پرداختند و یادداشت‌هایی منتشر کردند. محمد باعزم، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث، نیز به بررسی محتوایی این اثر پرداخته است. در گفت و گوی پیش رو، وی به دلیل تسلط خوب به زبان فرانسه و آشنایی تخصصی با مطالعات آکادمیک علوم اسلامی، نکات شایان توجهی درباره این اثر مطرح کرده است. مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید.

چاپ کتاب «قرآن مورخان» پدیده‌ای کم نظیر در مطالعات قرآنی دوره معاصر است. به نظر شما ایده اصلی این پژوهش چه بوده است؟

قرآن پژوهی، یکی از موضوعاتی است که نظر خاورشناسان را به خود جلب کرده است و در چند دهه گذشته، شاهد تولید مجموعه‌های بسیاری از جمله دایره المعارف‌ها و کتاب‌های تخصصی در این زمینه هستیم. رویکرد‌های خاورشناسان به قرآن پژوهی متفاوت بوده است، اما تاکنون شاهد مجموعه مدونی با رویکرد تاریخی در معنای تخصصی خودش نبوده ایم. اواخر سال ۲۰۱۹ میلادی، مجموعه «قرآن مورخان» به سرپرستی محمدعلی امیرمعزی و گیوم دی، با رویکردی تاریخی منتشر شد و اکنون تنها اثر برجسته قرآن پژوهی معاصر به شمار می‌رود که به کل قرآن کریم با رویکرد مذکور پرداخته است. اهمیت این اثر ازآن روست که جمعی از متخصصان میان رشته‌ای گرد هم آمده اند تا با چنین رویکردی به تحلیل و بررسی زمینه‌های مختلف قرآنی بپردازند.

امیرمعزی در مصاحبه‌های مختلف درباره ایده اولیه این اثر چنین بیان می‌کند که ناشر این مجموعه از وی درخواست کرده است تا ترجمه جدیدی از قرآن کریم به زبان فرانسوی تهیه کند و امیرمعزی با اقناع وی مبنی بر اینکه ترجمه‌های فرانسوی مقبولی از قرآن وجود دارد، ایده توسعه مطالعات قرآنی به زبان فرانسوی مبتنی بر رویکرد تاریخی به انتقادی را مطرح می‌کند و پس از پنج سال تحقیق و پژوهش این اثر منتشر می‌شود.

آیا سرویراستاران این مجموعه برای تألیف این اثر به مخاطب‌های عمومی که به دنبال شناخت قرآن هستند، توجه کرده اند؟

بله، باوجود گسترش تحقیقات تاریخی درباره قرآن کریم به عنوان متن مقدس مسلمانان، از قرن نوزدهم میلادی تا به امروز، نتایج تحقیقات این حوزه در حلقه‌ای از متخصصان اسلام شناس محدود شده است، اما هدف این کتاب، آن است که از این چارچوب رها شود و نتایج تحقیقات خود را به مخاطبان عمومی نیز برساند. همان طور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته اند، این کتاب تنها مجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک (لغت شناسی) و تاریخی به زبان فرانسه است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر از زوایا و ابعاد گوناگون قابل تحلیل و بررسی است که پرداختن به آن می‌تواند افق‌های جدید درباره قرآن کریم را پیش روی پژوهشگران بگشاید.

به باور سرویراستاران این مجموعه، با وجود تحقیقات بسیاری که درباره قرآن در دنیا انجام شده است، این تحقیقات نسبت به آنچه در ایران و تونس انجام می‌شود، بسیار اندک است و سهم بسیار کمی از این پژوهش‌ها توانسته قرآن را در دنیا معرفی کند و قرآن همچنان در دنیا کمتر شناخته شده است. آنان معتقدند حتی مقامات عالی رتبه مسلمان نسبت به معرفی قرآن یا فعالیت اندک دارند یا در این زمینه هیچ علاقه‌ای نشان نمی‌دهند یا پژوهش‌های قرآنی در سطح نخبگان باقی مانده و در دسترس عموم قرار نگرفته است، در حالی که ابعاد ناشناخته‌ای از قرآن همچنان برای مخاطبان عمومی وجود دارد.

بافت اصلی و محتوای این کتاب چگونه طبقه بندی شده است؟

جلد اول به قرآن و چگونگی پیدایش اسلام، محتوای تاریخی و جغرافیایی آن اختصاص دارد. در این مجلد، همچنین مطالعاتی درباره بافت و پیدایش قرآن کریم ارائه شده که مشتمل بر ۲۰ پژوهش تاریخی در سه بخش است.

در مجلد نخست، مقالات مهمی از جمله «عربستان پیش از اسلام»، «اعراب و ایرانیان قبل و صدر اسلام» «حیات حضرت محمد (ص)» و «از عربستان تا امپراتوری: فتح و ایجاد خلافت در صدر اسلام» قابل مشاهده است.

پرداختن به تاریخ عربستان پیش از اسلام، یکی از ویژگی‌های بارز این بخش است. مورخان این مجموعه، تصور سنتی و عمومی از جهالت را برهم زده و انزوای توأم با بت پرستی و ناآشنایی آنان با ادیان توحیدی مجاور را به نحو دیگری به نمایش گذاشته اند. آنان بر این باورند که این تصور سنتی چندان درست نیست و عربستان پیش از اسلام، خالی از تعاملات فرهنگی و اجتماعی با مناطق پیرامونی که عموما ادیان توحیدی داشته اند، نبوده است و عربستان آن زمان را یک محیط چندبعدی از منظر دینی، فرهنگی و اجتماعی با حضور گسترده ادیان توحیدی معرفی و برای آن مستندات قوی تاریخی ارائه می‌کنند. بخش دوم این مجلد به قرآن در پیوند با متون مقدس پیش از خود اختصاص داده شده است و بخش سوم این مجلد به مصحف قرآنی اختصاص دارد.

آیا در این کتاب به بحث‌های تفسیر قرآن نیز پرداخته شده است؟

جلد دوم و سوم این اثر به تفسیر و تحلیل۱۱۴سوره قرآن پرداخته است و به عنوان طولانی‌ترین بخش این مجموعه (تقریبا ۲۴۰۰صفحه کاغذی) تفسیری پیوسته از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند که برخی از آن‌ها بسیار کوتاه و برخی دیگر طولانی‌تر هستند. این بخش با یک مقدمه ده صفحه‌ای به قلم محمدعلی امیرمعزی و گیوم دی آغاز می‌شود و تفسیری ترتیبی از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند. درمیان نویسندگان این بخش، اسامی افرادی نام آشنا همچون گابریل سعید رینولدز و آن سیلوی بوآلیوو به چشم می‌خورد.

جلد چهارم، کتاب شناسی مطالعات قرآنی را عرضه می‌کند و بر اساس نظر سرپرستان علمی، این جلد به تهیه فهرستی تا حد امکان جامع از مطالعات علمی (مقالات، کتاب‌ها و فعالیت‌های جمعی) اختصاص دارد که برگرفته از محتوا و نظرات محققان این حوزه از قرن نوزدهم تا امروز است و به صورت آنلاین به روزرسانی می‌شود.

در طول تمدن اسلامی به طور معمول تفاسیر و کتاب‌هایی که در زمینه شناخت قرآن نوشته شده، یک نویسنده داشته است. به نظر شما علت بهره گیری از متخصصان مختلف برای نوشتن این مجموعه چه بوده است؟

به باور امیر معزی با توجه به اینکه متن قرآن یک متن غنی، پیچیده و متنوع است، به ترکیب چندین کارشناسی علمی احتیاج بود تا بتوان از خلال دانش آنان، بافت تاریخی حیات پیامبر (ص) را درک کرد. در همین راستا باید از مورخانی که بتوانند بیزانس، ایران و اتیوپی را به خوبی بشناسند و با یهودیت، مسیحیت، زرتشت و آیین مانوی و حتی دین داران بادیه نشین آشنا باشند، بهره برد.

از سوی دیگر جغرافی دانانی آگاه پیدا شوند که شبه جزیره عربستان را به خوبی بشناسند و جایگاه دقیق آن را در خاورمیانه روشن کنند. همچنین حقوق دانانی که در زمینه فقه و حقوق شهروندی فعالیت می‌کنند، شناسایی شوندو نیز بایستی مجموعه‌ای از الهی دانان آگاه از آموزه‌های مسیحیت شرقی، آشوری، قبطی و ... در این مجموعه یاری رسان باشند. انسان شناسان، گروه دیگری بودند که یاری آنان ضروری بود تا با آگاهی از دانش زبان‌های باستانی از جمله آرامی و سریانی به این مجموعه بپیوندند. «اپی گرافیست ها» که در خوانش کتیبه‌ها تخصص دارند و متخصص رمزشناسی هستند، گروه دیگری بودند که می‌توانستند زنجیره‌ای از دست نوشته‌های موجود در این منطقه را برای مخاطب امروزی تبیین کنند.

این مجموعه از محققان بر اساس یک روش خاص، تحقیقات خود را توسعه می‌دادند. روش به کار رفته در سرتاسر این اثر تاریخی، انتقادی است. این روش از نیمه اول قرن نوزدهم در هایدلبرگ و فرایبورگ آغاز شد. منشأ این اندیشه، وجود موازی محتوایی از یهودیت و مسیحیت در قرآن بود. سپس در دهه ۱۹۷۰ این مطالعات به ویژه در کمبریج و آکسفورد شتاب گرفت. بر مبنای این روش، مطالعه قرآن فرادست بوده و به دنبال آن است تا با پیوند دادن فرهنگ‌های پیرامونی بافت نزول، به راهی برای فهم آنچه می‌گوید دست یابد و گامی فراتر از تفاسیر رایج ارائه کند.

به نظر شما امتیاز این مجموعه نسبت به پژوهش‌های مشابه در دوره معاصر چیست؟

همان طور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته اند، این کتاب تنها مجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک و تاریخی به زبان فرانسه است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر را از زوایا و ابعاد گوناگون می‌توان تحلیل و بررسی کرد که پرداختن به آن می‌تواند افق‌های جدید درباره قرآن کریم را پیش روی پژوهشگران بگشاید. از نکات مهم درباره این مجموعه، آن است که سرویراستاران تلاش کرده اند تا نظرات و آرای تفسیری محققان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان را درباره قرآن کریم با به کارگیری ادبیات مناسب و قابل فهم به صورت یک اثر پژوهشی درخور گرد آورند.

همچنین تلاش کرده اند تا این اثر، زمینه ساز انجام تحقیقات نوین در حوزه قرآن پژوهی معاصر باشد. از سوی دیگر، گردآوری منابع مورد استفاده در پژوهش‌های این گروه، می‌تواند دسترسی پژوهشگران به حجم شایان توجهی از منابع را فراهم کند و از این منظر نیز امکان کاوش در منابع کمتر مورد توجه قرارگرفته را میسر گرداند.