شعر، تسبیح شاعران حوزوی است

حسین پور | برخی از شاعران برجسته زبان فارسی، دانش‌آموخته علوم دینی بوده‌اند و تحصیل و زندگی در حوزه را عاملی مؤثر در کیفیت آثار خود می‌دانسته‌اند. حتی از سعدی نیز به عنوان شاعری از همین دست یاد می‌کنند که طلبه یک مدرسه علمیه و واعظ بوده است. سنت شعر و شاعری در حوزه‌های علمیه در دوره‌ها و سده‌های مختلف وجود داشته است و تا امروز ادامه دارد و به گفته حجت‌الاسلام جواد محمدزمانی، رئیس انجمن شعر طلاب، حدود ۵۰۰ شاعر طلبه در کشور داریم که این تعداد شاعر گواه این مدعاست. این موضوع، بهانه برگزاری نشستی در بیست‌و‌یکمین نمایشگاه کتاب مشهد شد. همان‌طور که قبل‌تر اعلام شده بود برنامه‌های مختلف سرای اهل قلم از جمله فــــعالیـت‌های جانبی بیست و‌یکمین نمایشگاه کتاب مشهد است. در پنجمین روز این رویداد، «نشست جایگاه شاعران و ادیبان خراسان در شعر آیینی» در این مکان برگزار شد. امیرمهدی حکیمی، نویسنده، پژهشگر و هنرمند حوزوی مشهدی که سخنران این نشست بود، به بیان مطالبی درباره نقش و جایگاه شاعران حوزه علمیه خراسان در ادبیات آیینی و ادب فارسی معاصر پرداخت. حکیمی سال ۱۳۷۲ وارد حوزه علمیه مشهد شده و در زمینه اشعار دینی و مذهبی تحقیقات و تألیفات متعددی به چاپ رسانده است.

اسلام با شعر غیر اخلاقی مخالف است
در نگاه اول به نظر می‌رسد شعر و شاعری چندان رابطه حسنه‌ای با حوزه علمیه و دروس حوزوی نداشته باشد، اما به گفته حکیمی در قرآن و روایات به این موضوع پرداخته شده‌است و شعری که حاوی مضامین غیر اخلاقی و غیر اسلامی نباشد، رد نشده است. او خاطر‌نشان کرد: برخی گمان می‌کنند شعر با دین اسلام تداخل دارد، در‌حالی‌که شعری که قرآن با آن مخالفت کرده، شعری است که مخاطب خود را به گمراهی می‌کشاند. همچنین روایات متعددی در تأیید شعر و شاعری وجود دارد. پیامبر اسلام (ص) در مورد شعر فرموده است: «بی گمان مؤمن ممکن است با زبانش اسلام را یاری کند و با زبانش همانند شمشیر به کافران حمله کند.» روایات دیگری نیز از امام صادق (ع) و امام رضا (ع) در‌این‌باره وجود دارد.
شعر آیینی شامل مضامین اسلامی است، نه صرفا مضمون رثای اهل بیت (ع) حکیمی در مورد محتوای شعر آیینی نیز یادآور شد: بسیاری گمان می‌کنند شعر آیینی فقط در رثای اهل بیت (ع) یا سوگ آنان سروده می‌شود، در حالی‌که این‌گونه نیست. شعر آیینی شعر شیعی است و این نوع شعر شامل مبارزه و عدالت و تمام مضامینی است که در آیات و روایات به آن‌ها اشاره شده است.

تلاقی علم و ادبیات در خراسان
حکیمی درمورد حوزه علمیه خراسان و نقش آن در این نوع شعر گفت: حوزه علمیه خراسان از دیرباز ۲ ویژگی داشته است؛ این مرکز از حوزه‌های کهن و مرکز دانش و علم بوده و از طرفی در سرزمینی قرار گرفته که مهد ادبیات و ادب فارسی است. بیشتر خراسانی‌هایی که اهل ادب و ادبیات هستند، در حوزه علمیه زیسته‌اند و با دانش و معارف اسلامی رشد پیدا کرده‌اند و شاعرانی به وجود آمده‌اند که هم در زبان و ساختار شعری قدرتمند هستند و هم از نظر مضمون و محتوا -به دلیل دانش اسلامی و تسلط به علوم اسلامی- شعر‌هایی دارای غنا و مضامین فوق‌العاده می‌سرایند.

ملک‌الشعرا بهار و شفیعی کدکنی برخاسته از حوزه علمیه خراسان هستند
این پژوهشگر و نویسنده در مسیر تألیف کتاب «سبحه صددانه» که در آن به بررسی شاعران برخاسته از حوزه علمیه خراسان از مشروطه تا‌کنون پرداخته است، با تعداد زیادی از شاعران حوزوی آشناست و شعر را تسبیح شاعران حوزوی می‌داند. او با تکیه بر تحقیقات خود بیان کرد: خراسان از دیرباز مهد ادبیات بوده است و حوزه علمیه خراسان نیز همین‌طور. درس‌های ادبا در این حوزه همیشه مرکز توجه بوده است. این حوزه شاعران زیادی را پرورش داده که در انجمن‌های ادبی خراسان حضور داشتند. حتی مسئولان انجمن‌های ادبی تهران در دوره مشروطه و پس از آن، از شاگردان ادیب نیشابوری و پرورش یافتگان حوزه علمیه خراسان بودند و اولین دانشکده‌های ادبیات ایران، مؤسسانی از شاگردان ادیب نیشابوری داشتند. افرادی مثل ملک‌الشعرای بهار، بدیع‌الزمان فروزان‌فر، دکتر شفیعی کدکنی و... پرورش یافتگان این حوزه علمیه بودند. یکی از شعرای برجسته حوزه خراسان، پدر ملک‌الشعرا بهار، ملک الشعرا صبوری است که ملک‌الشعرای آستان قدس رضوی بوده است. یک ویژگی مهم شاعران بزرگ آن دوره این بود که هم به ادبیات عرب تسلط کاملی داشتند و زبان مقصد را خوب می‌شناختند و هم در ادب فارسی چهره‌های برجسته‌ای بودند. همچنین به مضامین و مفاهیم اسلامی نیز به دلیل تحصیل در حوزه علمیه آگاهی کامل داشتند. این موارد در هم آمیخته و در نتیجه باعث خلق آثار و اشعاری ماندگار، پر‌محتوا، آموزنده و زیبا شده است.
او ادامه داد: فراتر از مرز‌های کشور، در فضای زبان فارسی نیز شعر‌های حوزه علمیه خراسان تأثیرگذار بوده است. شاعران برجسته ادبیات مقاومت افغانستان، از جمله شهید علامه بلخی که پدر ادبیات مقاومت افغانستان به حساب می‌آید، پرورش‌یافتگان حوزه علمیه خراسان بودند. البته امروزه فضای ادبی در حوزه علمیه خراسان کم‌رنگ‌تر شده است، اما امیدواریم که این جریان دوباره مثل گذشته پررنگ شود.