فقدان جبران ناپذیر یک بنا | درباره زیارتگاه «امام محمد دوری»

به گزارش شهرآرانیوز؛ گروه تروریستی داعش از زمان ظهور در عراق، آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری به میراث تاریخی این کشور وارد کرده است. افزون بر آثار و بنا‌های باقی‌مانده از تمدن‌های باستانی باشکوه موجود در شمال خاک عراق که به دست داعش تخریب و نابود شده‌اند، این گروه دست به تخریب شماری از بنا‌های معماری بسیار نفیس و ارزشمند دوره اسلامی در مناطق تحت تصرف خود زده‌اند که از‌آن‌جمله می‌توان به دو زیارتگاه یحیی‌بن‌القاسم‌بن‌الحسن (ع) و عون‌الدین بن‌الحسن (ع) در شهر موصل و زیارتگاه منسوب به زینب دختر امام علی (ع) در شهر سنجار، که از نمونه‌های شاخص و برجسته بنا‌های آرامگاهی سده هفتم هجری به شمار می‌آمدند و نیز بنای تاریخی موسوم به مزار اربعین در تکریت، از کهن‌ترین مدارس دوره اسلامی، اشاره کرد.

با این حال اگر بگوییم نفیس‌ترین بنای دوره اسلامی در عراق که به دست داعش تخریب شد، زیارتگاه موسوم به «امام محمد دوری» واقع در شهر «دور» (نزدیک شهر تکریت و در حدود ۴۰ کیلومتری شمال شهر سامرا) بود، سخن گزافی نگفته‌ایم. برای نشان دادن وجوه اهمیت و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این بنا، لازم می‌نماید که به معرفی اجمالی و تاریخچه آن بپردازیم:

بر اساس کتیبه‌های موجود در بنا، ساخت بنا به دستور امیر شرف‌الدوله مسلم بن قریش عُقَیلی از امرای شیعه مذهب خاندان «بنی‌عُقیل» آغاز شده، و پس از وی، به دست کمال‌الملک ابوالفتح طاهر بن علی بن محمد، عمید بغداد، و برادرش ابوالمحاسن عبدالجلیل بن علی بن محمد دهستانی وزیر برکیارق سلجوقی ادامه یافته و سرانجام به دستور ابوجعفر محمد فرزند خطیرالملک ابومنصور محمد بن حسین میبدی به پایان رسیده است.

زیارتگاه دور نزد اهالی منطقه به عنوان مزار محمد (ملقّب به عابد)، فرزند امام موسی کاظم (ع) شهرت دارد؛ چنانکه در کتیبه‌ای مورخ ۸۷۱ هجری قمری که در داخل بنا وجود داشته، به همین عنوان معرفی شده است، اما با توجه به اینکه در منابع معتبر تاریخی، هیچ اشاره‌ای به محل وفات و دفن محمد عابد نشده و زیارتگاه‌های مشهور و کهن دیگری نیز از جمله در شیراز به وی منسوب است، نمی‌توان به قطع و یقین این زیارتگاه را به عنوان مدفن وی تعیین کرد.

از سوی دیگر، برخی از پژوهشگران عراقی نیز از جمله یونس السامرائی احتمال داده‌اند که این زیارتگاه مدفن شخصی به نام ابوالطیّب محمد بن فرّخان بن روزبه دوری (زنده در ۳۵۹ ق) باشد که از رجال نه‌چندان مشهور و مطرح قرن چهارم هجری به شمار می‌آمد و خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، زندگی‌نامه مختصر وی را آورده است.

اما علاءالدین احمد العانی، باستان‌شناس عراقی، تعلق این زیارتگاه را به ابوالطیّب دوری منتفی می‌داند درحالی‌که با استناد به سخن یاقوت، «دور» نام مکان‌های متعددی بوده است که از میان آن‌ها، «دورِ» مورد نظر ما به تکریت نزدیک‌تر بوده و از این‌رو به نام «دور تکریت» شهرت داشته است. در حالی‌که ابوالطیّب محمد بن فرّخان دوری، منسوب به دور دیگری به نام «دور عربایا» بوده که به سامرا نزدیک‌تر بوده و از این‌رو به نام «دورِ سامرا» شناخته می‌شده است.

پس باید چنین فرض نمود که این زیارتگاه، چنانکه در کتیبه آن نیز آمده، در اصل مزاری منسوب به محمد عابد فرزند امام هفتم (ع)، و یا شاید حتی مدفن یکی دیگر از نوادگان آن حضرت بوده است که امیر شرف‌الدوله مسلم بن قریش با هدف بزرگداشت وی، ساخت این بنای باشکوه را بر فراز قبر وی آغاز کرده و پس از وی، دیگر دولتمردان و صاحب‌منصبان دوره سلجوقی، ساختمان آن را تکمیل کرده‌اند.

زیارتگاه محمد عابد، نه تنها به عنوان نماد و به اصطلاح «landmark» شهر دور، از اهمیت محلی برخوردار بود، بلکه به عنوان یکی از کهن‌ترین بنا‌های آرامگاهی دوره اسلامی عراق که ساختمان اصیل و اولیه خود را به خوبی حفظ کرده بود و گنبد آن نیز کهن‌ترین نمونه باقی‌مانده از گنبد‌های اورچین باقی‌مانده در عراق، بنایی بسیار شاخص به شمار می‌آمد از اهمیت فراوانی در میان بنا‌های آرامگاهی جهان اسلام برخوردار بود.

افزون بر این، این زیارتگاه به عنوان یک بنای یادمانی کهن شیعی و از منظر ارتباط آن با آستان امامین عسکریین (ع) و مقام حضرت صاحب‌الزمان (عج) در شهر سامرا نیز حائز اهمیت است. می‌دانیم که بانی نخستین زیارتگاه دور یعنی مسلم بن قریش، به ساخت یا تکمیل ساختمان آستان امامین عسکریین اهتمام داشته و در کنار این آستان مقدس مقبره‌ای برای خود ساخته بود که پس از قتل وی در حلب، جنازه‌اش را به سامرا منتقل کردند و در مقبره اختصاصی وی به خاک سپردند.

از سوی دیگر باید توجه داشت که ساختمان آستان سامرا در اوایل سده ۱۳ ق بازسازی و در چند مرحله توسعه یافته و احتمالا گنبد‌های این آستان تا پیش از توسعه‌های چند قرن اخیر به شکل اورچین بوده است. چنانکه گنبد مقام صاحب‌الزمان (عج)، در برخی از نگاره‌های هنری متعلق به پیش از سده ۱۲ ق از جمله طومار نیبور، به همین شکل نمایش داده شده است و به نظر می‌رسد که پس از بازسازی و توسعه بنای آن به دست حاکمان دنبلی بعد از سال ۱۲۰۰ ق، از حالت اورچین به وضعیت جدید آن تغییر شکل داده است.

با توجه به این نکته، آیا می‌توان گفت که زیارتگاه محمد عابد در «دور تکریت»، نمونه‌ای مشابه یا نزدیک به ساختمان یا گنبد نخستین سرداب غیبت و حتی بارگاه امامین عسکریین ـ تا پیش از توسعه بنای آن‌ها ـ بوده است (چنانکه مقایسه تصاویر بنای زیارتگاه دور با نقاشی سرداب غیبت در طومار نیبور، می‌تواند تا حدودی نشان‌دهنده چنین شباهتی باشد)؟ در صورت پاسخ مثبت به این سؤال و پذیرش این نظریه، می‌توان به جایگاه ویژه و منحصربه‌فرد زیارتگاه دور در میان بنا‌های یادمانی شیعی پی برد.

به‌هر حال، بسی جای تأسف دارد که ساختمان زیارتگاه امام محمد دوری، در تاریخ دوم آبان ۱۳۹۳ به دست تروریست‌های تحت فرمان داعش، با بمب‌گذاری در داخل آن به طور کامل ویران شد و تمدن اسلامی، یکی از ارزشمندترین بنا‌های یادبودی و آرامگاهی کهن خود را از دست داد. بی‌تردید تخریب و نابودی این زیارتگاه، فاجعه جبران‌ناپذیری در حق میراث اسلامی به شمار می‌آید و طبیعتا هرگونه بازسازی آن، ارزش و اصالت اولیه این بنا را به آن باز نمی‌گرداند. اگرچه توصیه می‌شود که تاحدامکان، به گونه‌ای کاملا مشابه و نزدیک به شکل ساختمان قبلی آن بازسازی شود.