درباره مستند «بانو قدس ایران»، اثر مصطفی رزاق کریمی

محمد عنبرسوز | شهرآرانیوز - یکی از مستند‌های مهم و تماشایی ایرانی در سال‌های اخیر، «بانو قدس ایران» نام دارد که از سوی مصطفی رزاق کریمی، سینماگر باسابقه و گزیده‌کار کشورمان، تولید شده است. این مستند به زندگی خدیجه ثقفی، همسر حضرت امام خمینی (ره) یا همان بانو قدس ایران، اختصاص دارد. شخصیتی مهم و اثرگذار در تاریخ معاصر کشور که تقریبا هیچ ویدئویی از وی وجود ندارد، اما اهمیت حضورش در زندگی بنیان‌گذار انقلاب اسلامی ایران انکارناپذیر است.

مستند «بانو قدس ایران» به لحاظ فرمی و بهره‌گیری مناسب از شاخصه‌های روایی در اجرا، واجد نکته شگفت‌انگیز و متفاوتی نیست، اما به لحاظ موضوع و شیوه پرداخت، در نهایت سادگی، لحن مورد نظرش را پیدا می‌کند و مسیر خود را به نحوی ادامه می‌دهد که مخاطب از تماشایش پشیمان نشود. در این مطلب مروری داریم بر چند نکته از ساختار و محتوای مستند «بانو قدس ایران».

مسیر خلاقانه

در تاریخ انقلاب اسلامی ایران نام شخصیت‌های زیادی به چشم می‌خورد که هر کدام از ایشان به نحوی بر جریان این خیزش مردمی اثر گذاشته‌اند و بنیان‌گذار انقلاب را همراهی کرده‌اند. در چند دهه اخیر، مستند‌ها و فیلم‌های داستانی متعددی تولید شده‌اند که به بهانه‌های مختلف، به زندگی و نقش این شخصیت‌ها در جریان انقلاب و سال‌های پس از آن اختصاص یافته‌اند. رسانه‌های رسمی و غیررسمی نیز، به فراخور مناسبت‌ها و وقایع گوناگون، برای بازنمایی زوایای پنهان چهره‌های تاریخی تلاش کرده‌اند.

با این حال، مصطفی رزاق کریمی در تولید مستند «بانو قدس ایران» دقیقا همان کاری را انجام داده که از یک هنرمند باهوش و خوش‌فکر انتظار می‌رود. او از میان انبوه شخصیت‌های انقلاب، دست روی چهره‌ای گذاشته که رسانه‌ها و حتی تحلیلگران تاریخ سیاسی ایران هم چندان به زوایای پنهان و اهمیتش نپرداخته‌اند. بانوی اول انقلاب ایران، خدیجه ثقفی سال‌ها به عنوان یکی از نزدیک‌ترین افراد به حضرت امام (ره) در زندگی ایشان حضور داشته، اما اطلاعات کامل و تصویر دقیقی از شخصیت این بانو در دسترس مردم قرار نگرفته است.

ساختار بیوگرافیک

رزاق کریمی که شخصیت اصلی مستند «بانو قدس ایران» را با هوشمندی انتخاب کرده، برای روایت اثر خود ژانر بیوگرافیک یا مستند زندگی‌نامه‌ای را برگزیده است که رویکردی مناسب برای پرداختن به یک شخصیت در سایه محسوب می‌شود. نکته مهم درباره خط فکری و روایت مستند «بانو قدس ایران» این است که فیلم‌ساز در طول روایت هشتاد‌ودو دقیقه‌ای اثر، راه خود را گم نکرده و موفق شده است که انسجام ساختار مستند را، با تسلط بر تدوین و هدایت گفت‌وگوها، حفظ کند.

پایبندی به قواعد ژانری، لحن جذابی به «بانو قدس ایران» بخشیده و این مستند روایت خود را از کودکی بانو خدیجه ثقفی و ارائه توضیحاتی درباره خانواده پدری ایشان شروع می‌کند. سپس به مهم‌ترین وقایع زندگی همسر بنیان‌گذار انقلاب اسلامی (شامل ازدواج، تولد فرزندان و مرگ حاج آقا مصطفی که یکی از تلخ‌ترین وقایع زندگی خانواده حضرت امام (ره) بوده است) و تأثیر آن‌ها می‌رسد و در پرده نهایی به‌خوبی موفق می‌شود شخصیت مورد نظرش را، از مصاحبه‌شوندگان، مورد جمع‌بندی و ارزیابی کلی قرار دهد.

محتوای خام

محتوای مستند «بانو قدس ایران»، به طور کلی، از سه شاخصه اصلی تشکیل شده که عبارت هستند از نریشن یا گفتار متن، مصاحبه‌ها و اسناد تاریخی. متن اثر از زاویه اول شخص، یعنی از زبان شخصیت بانو قدس ایران، به رشته تحریر درآمده و همین موضوع به مخاطب کمک می‌کند تا همدلی عمیق‌تری با شخصیت اصلی احساس کند. در بخش مصاحبه‌ها، عملکرد تهیه‌کنندگان مستند بسیار تحسین‌برانگیز است، زیرا توانسته‌اند چهره‌هایی را جلوی دوربین بنشانند و با آن‌ها گفتگو کنند که به سختی ممکن است کسی بتواند آن‌ها را برای مصاحبه تصویری مفصل قانع کند. گفتگو با دختران و عروس‌های حضرت امام (ره)، سرتیم حفاظت بیت ایشان و چهره‌های دیگری از منسوبان و نزدیکان بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، نقطه قوت مستند «بانو قدس ایران» است و به نظر می‌رسد متقاعد کردن این افراد و هماهنگی ضبط گفتگو‌ها زمان و انرژی زیادی از تیم سازنده اثر گرفته است.

در بخش اسناد تاریخی هم مستندساز به دو دسته محتوا دسترسی داشته است. یکی تصاویر و اسناد عمومی که در فضای مجازی و آرشیو‌های رسمی کشور به وفور یافت می‌شوند و دیگری اسناد کمتر دیده شده و دست اول که کارگردان «بانو قدس ایران» توانسته به آن‌ها دسترسی پیدا کند.

در بخش اول، مستندساز به خوبی توانسته مخاطب خود را با روایت‌های شنیداری و سخنان مصاحبه‌شوندگان همراه کند؛ مثلا وقتی مصاحبه‌شوندگان درباره خانواده ثقفی صبحت می‌کنند، تصاویری از این خانواده و محل زندگی ایشان نمایش داده می‌شود و زمانی که بحث به قم یا نجف می‌رسد، فیلم‌ساز تصاویر تاریخی این شهر‌ها را به مخاطب نشان می‌دهد تا درک دقیق‌تری در ذهن بیننده ایجاد شود.

اما در بخش محتوای کمتر دیده‌شده یا اختصاصی، مهم‌ترین دارایی مستند، صدای بانو خدیجه ثقفی است که به لحاظ حجم چندان مفصل و طولانی نیست، اما کارگردان موفق شده همین صوت محدود را طوری در میان نریشن‌ها قرار دهد و در خدمت روایت کلی مستند دربیاورد که بیننده آن را کامل و مفید تلقی کند. در بخش تصاویر نیز، بخشی از قاب‌ها بازسازی محسوب می‌شوند، برخی از آن‌ها نما‌های محل زندگی شخصیت‌ها را به مخاطب نشان می‌دهند تا کار تصویرسازی ذهنی راحت‌تر شود و برخی دیگر نیز تصاویر کمتر دیده شده آرشیو‌ها هستند که به نظر می‌رسد در اختیار مستندسازی قرار گرفته‌اند که قدرشان را به خوبی می‌داند.

چاشنی سادگی

یکی از مهم‌ترین نکاتی که تماشای مستند «بانو قدس ایران» را برای مخاطب جذاب می‌کند، پرهیز هوشمندانه مستندساز از شعارزدگی است. معمولا وقتی پای تولید یک مستند بیوگرافیک از شخصیتی در این سطح به میان می‌آید و مصاحبه‌شوندگان هم خانواده و نزدیکان او هستند، احتمال بروز اغراق در روایت بسیار زیاد می‌شود. با این حال، رزاق کریمی مصاحبه‌ها و لحن اثرش را جوری هدایت و تدوین کرده که روایت اثر، به دور از قهرمان‌سازی شعاری و غلو شده، واقعی و باشکوه به نظر برسد.

در صداقت و البته شجاعت مستندساز همین بس که ماجرا‌های خواستگاری حضرت امام (ره) از همسرشان و اختلاف‌نظر‌های طبیعی این زوج درباره محل و سبک زندگی‌شان را با صراحت و شفافیتی مثال‌زدنی مطرح می‌کند. رزاق کریمی به‌خوبی می‌داند که مخاطب اثرش تمایلی به شنیدن روایت‌های مطول و شعاری ندارد، بلکه به دنبال بازنمایی حقایق ناگفته تاریخی در بستر هنر است.