احمد آفتابی
فعال فرهنگی
در هفتادمین هفته ای که به لطف رفقای صفحه «فرهنگ و ادبیات» روزنامه «شهرآرا»، فرصت معرفی و مرور کتاب، این نفیس ترین شئ جهان، فراهم آمده است(داخل پرانتز عرض کنم که، در ۶۹هفته از هفته های گذشته، ازجمله، ۳۵رمان، یازده کتاب درباره تاریخ و به خصوص تاریخ ادبیات، پنج کتاب شعر و تحلیل شعر، پنج مجموعه داستان کوتاه، دو کتاب درمورد نویسندگی، و شش تک کتاب با موضوعات فلسفه، نمایشنامه، سفرنامه، توسعه فردی، فوتبال و ترجمه را مرور کردیم)، به سراغ یکی از رمان های معروف ، مهم ، پرمخاطب و ــ به نظر حقیرــ درخشان فارسی می رویم که نخستین بار در سال ۱۳۴۸، دو ماه پس از آسمانی شدن جلال آل احمد، همسر نویسنده رمان، بانو سیمین دانشور، چاپ شد با تقدیمیه «به یاد دوست، که جلالِ زندگی ام بود و در سوگش به سَـووشون نشسته ام». این رمان، که وضعیت اجتماعی ایران، و به ویژه شیراز و استان فارس، را در حوالی سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ ترسیم می کند، یکی از رمان های شناخته شده فارسی در خارج از مرزهای ایران است. در ادامه، ضمن مرور شخصیت های رمان، به چند نکته درباره آن می پردازیم.
شخصیت محوری رمان، بانویی است درس خوانده، مهربان و صبور با نام «زری» که به همراه همسرش، «یوسف»، پسر نوجوانش، «خسرو»، و دختران دوقلوی نونهال و دوست داشتنی اش، «مینا و مرجان»، در یک خانه بزرگ و خانواده گسترده، درکنار عمه بامزه بچه ها، «فاطمه»، زندگی می کند. راوی اصلی داستان یک راوی سوم شخص محدود است که تمرکز اصلی اش برروی زری و اتفاقات پیرامون اوست. این راوی اجازه دارد که اندیشه ها، درونیات، رؤیاها و -در مواقعی- کابوس های «زری» در بعضی «شب های نفخ کرده از هراس»(ص۲۷۶) را نیز برای ما خوانندگان روایت کند؛ البته لازم است به این نکته نیز اشاره کنم که بعضی فصل های رمان، راوی های دیگری نیز دارند و ــ درمواقعی ــ از راوی اول شخص بهره می گیرند؛ مانند فصل۱۷ رمان که از زبان یک سروان ارتش ــ نجات یافته به دست «یوسف»ــ روایت می شود؛ سروانی که به همراه نیروهایش، گرفتار شبیخون ایلاتی ها شده است.
ضمنا، ناگفته نگذارم که درکنار شش شخصیتی که ذکرشان به خیر رفت، رمان چند شخصیت انسانی و غیرانسانی دیگر نیز دارد؛ مانند «خان کاکا»، برادرشوهر زری که جهان بینی اش از زمین تا آسمان با برادرش، یوسف، فرق می کند(و به شدت یادآور شخصیت شهردار در نمایشنامه «دشمن مردم» ایبسِن و تفاوت او با برادر پزشکش است)، دو برادر این بار شبیه هم به نام های «ملک رستم» و «ملک سهراب» که هردو یاغی اند، بانوی فخرفروش و اهل بخیه «عزت الدوله» و پسرش، «حمید»، که خواستگار سابق زری بوده است، افسر ایرلندی عکاس و داستان نویس، «مک ماهون» که جمله پایانی رمان، بخشی از نامه تسلی بخش او به زری است: «و باد پیغام هر درختی را به درخت دیگر خواهد رسانید و درخت ها از باد خواهند پرسید: در راه که آمدی، سحر را ندیدی؟»، و همین «سحر» که نام اسب پسرِ زری است و شاید مهم ترین شخصیت ناانسانِ داستان که کارکردی مشابه بهزاد، اسب سیاوش در «شاهنامه»، دارد.
و اما زبان رمان که زبانی است روان، سلیس، نرم، ساده و به شدت قابل فهم. سیمین دانشور جایی گفته است: «این روزها، همه طوری حرف می زنند که آدم هیچ نفهمد. نویسندگان هم طوری می نویسند که حتی من به سختی می فهمم.» بنابراین، خودش تلاش کرده است آسان و فهمیدنی بنویسد و حاصلش شده است کتابی که ــ مستقل از محتواــ نمونه کاملی است از روان نویسی و به دور از لکنت نوشتن. افزون بر این ها، نویسنده که در دو رمان دیگرش، یعنی «جزیره سرگردانی»(۱۳۷۲) و «ساربان سرگردان»(۱۳۸۰)، نشان داده است که دغدغه بهره جویی از واژگان فارسی و پرهیز معتدلانه از به کاربردن کلماتِ غیرفارسی را دارد(مثلا، در رمان «جزیره سرگردانی»، به جای «آکواریوم» از واژه «ماهی خانه» استفاده می کند، و به جای «برانکارد» از «بیماربر»)، در «سووشون» نیز بر همین مرام است.
از جنبه ای دیگر، «سووشون» یک رمان موفق اجتماعی است و گنجینه ای از رسم ها و سنت های کهن؛ مثلا، در صفحه۲۶۹ می خوانیم که یوسف همیشه به دروگرها می گفت: «شلخته درو کنید تا چیزی گیرِ خوشه چین ها بیاید» که پاسخی است مثبت و همدلانه به این بیت همشهری اش، حافظ: «ثوابت باشد ای دارای خرمن/ اگر رحمی کنی بر خوشه چینی»، یا، در جاهایی دیگر، به کوچه باریک قهروآشتی(ص۱۵۷) اشاره می کند یا به درخت گیسو(ص۲۷۴). همچنین، شرح آیین «سووشون» در صفحات۲۷۰ تا ۲۷۳ ــ که انصافا یکی از بخش های زیبای رمان است ــ نمونه ای است کم نظیر از باهم نشینی و درهم جوشی آیین های اسطوره ای و مذهبی ایران، و پیوند خجسته هویت های ایرانی و اسلامی.
اجازه دهید در آخرین روزهای آذرماه، ماه آخِر پاییز، این نوشته را با یادآوری شعری درخشان که سیزده سال پیش از «سووشون» سروده شده است، تمام کنم و با وام گرفتنِ تعبیری از آن شعر، گریزی بزنم به زادگاه سیمین دانشور و محل رخ دادن وقایع رمان. آخِرین شعر چاپ شده در کتاب «زمستان» مهدی اخوان ثالث، شعر کوتاهی است با نام «باغ من» که بیشتر با نام «باغ بی برگی» نام آور شده است، به تاریخ سرایش خرداد۱۳۳۵. در پاره پایانی آن شعر می خوانیم: «باغ بی برگی/ خنده اش خونی است اشک آمیز/ جاودان بر اسبِ یال افشانِ زردش می چَـمَـد در آن/ پادشاه فصل ها پاییز». و چه تصویر شگفت انگیزی است: خرامیدنِ پادشاهِ ابدمدّتِ سوار بر اسبِ زردرنگ، در باغی که برگ های آن ریخته است؛ و آن پادشاه کسی نیست جز «پاییز». از سوی دیگر، سیمین دانشور، بارها، در رمان هایش، از اخوان یاد کرده است؛ مثلا، در صفحه۲۹۷ «جزیره سرگردانی» می خوانیم: «دریچه»های گوشی تلفن، رابط هستی و سلیم(دو شخصیت زن و مرد رمان) بود، و «قرار روز آینده»، شادترشان می کرد(که تلمیحی است به شعر «دریچه ها»، نهمین شعر کتاب «آخر شاهنامه»). نمی دانم آن دو روان شاد ــ که با فاصله ای حدودا بیست ساله از این جهان پرکشیدند(اخوان در ۱۳۶۹ و دانشور در ۱۳۹۰)ــ اجازه می دهند که عرض کنم بیشتر اتفاقات رمان «سووشون» در «پادشاه شهرها، شیراز» رخ می دهد، و، برخلاف بعضی رمان ها که محل رخ دادنِ وقایع در آن ها ــ اغلب ــ جنبه تزیینی دارد، شیراز به «سووشون» هویت می بخشد و کارکردی فراتر و مهم تر از «صرفا محل اتفاق افتادن رویدادهای رمان» دارد. دم شیراز و شیرازی های خون گرم، تا ابد گرم! والسلام.
«سَووشون»، نوشته سیمین دانشور، نشر خوارزمی، ۱۴۰۲(چاپ سی و دوم).