محله‌ها و میدانی که در مشهد به‌ عنوان فلسطین، قدس و بیت‌المقدس نام گرفتند

طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ در مشهد هزارساله، انگشت شمار می‌توان نام محله‌ها و گذر‌هایی را پیدا کرد که سده هاست روی نقشه شهر ماندگار مانده اند، اما بسیارند نام‌هایی که با همه تازگی شان به گذر‌ها و کوچه‌ها هویت بخشیده و تاریخ داده اند.

بیشتر این اسم‌ها که پس از پیروزی انقلاب اسلامی روی تابلو‌ها نشسته اند، با یاد مکان هایی- اگرچه در نظر مرز و جغرافیا دور، اما به دل نزدیک - رنگ و نقش گرفته اند که مظلومیت فلسطین و قداست بیت المقدس به عنوان نخستین قبله مسلمانان یکی از آن هاست. سطر‌های بعدی پژوهشی مختصر است درباره تاریخ این نام‌ها بر دیوار‌های مشهد.

کاخی که فروریخت و فلسطین شد

محله و میدان «فلسطین» که این روز‌ها بخشی از منطقه یک شهری محسوب می‌شود، پیش از انقلاب «کاخ» نام داشته است و این نام گذاری به نزدیکی این خیابان به باغ ملک آباد و کاخ شاه که در آن واقع شده بوده، بی ارتباط نبوده است. تا چند سال پس از انقلاب نیز گویا معبر کاخ، خاکی بوده و در دل آن کال بزرگ پر آبی شریان داشته است. میدان فلسطین نیز تقاطع کوچکی بوده که به معبر هشت متری خیابان کاخ (فلسطین فعلی) می‌پیوسته است.

برابر آمارها، در آن دوران، جمعیت این محله بسیار کم بوده و در معبر اصلی به صورت پراکنده خانه و مغازه دیده می‌شده و مغازه دارهایش به کسب‌های سنتی مانند نانوایی، در و پنجره سازی، بقالی و شغل‌های دیگر مشغول بوده اند. بیشتر معابر این محدوده، خاکی و بدون تابلو بوده است، آن چنان که اهالی از مسجد «قبا» برای نشانی دادن استفاده می‌کرده اند.

همچنین در دهه ۵۰ و اوایل ۶۰ خودرو زیادی از خیابان فلسطین عبور نمی‌کرده و، چون انتهای فلسطین به سمت دستغیب مسدود بوده، فقط کسانی که در این محله ساکن بوده اند از این معبر آمد وشد داشته اند. ازآنجاکه بسیاری از زمین‌های این محله متعلق به آستانه بوده است، کارمندان این سازمان حدود نیم قرن پیش در برخی زمین‌های این حدود ساکن می‌شوند.

نمایی از میدان فلسطین

کلاتچه بوغا در طومار عضد الملک

شهرک قدس نیز که از سال ۱۳۶۵ خورشیدی در شمال نقشه جا خوش کرده است، قدمتی دیرینه دارد، آن چنان که می‌توان حدود آن را در طومار عضد الملک مورخ ۱۲۷۳ هجری قمری نیز دید. این محدوده گویا در گذشته یکی از حدود مزرعه «کلاتچه بوغا» و «اراضی مزرعه» چاهش» معرفی شده و شامل دو ده یا قلعه به نام‌های چاهش یا چایش ملکو (ملکان) و حسن‏ آباد چاهش بوده است.

همچنین برابر اطلاعات اسنادی از این حدود، می‌توان در شهرک قدس سال ۱۳۷۹ خورشیدی،  ۱۷۰ هکتار اراضی زراعی، دو چاه موتور، ۱۷۰ خانوار و یک قلعه قدیمی مشاهده کرد که به گفته اهالی، پیش‌تر حدود ۵۰ خانوار کشاورز در آن می‏زیسته‏ اند. چاهش با همین نام در نزدیکی خواجه ربیع (سمت چپ کال چایش، ایضا خیابان خواجه ربیع) باقی است و در حاشیه شهرداری منطقه ۲ شهر مشهد واقع است و به آن «کوی آزادگان» هم می ‏گویند.

در «مجموعه ناصری» ذیل «مزرعه کلاتچه بوقه و سمزقند» آمده است: «موقوفة قدیم النّسق است. هر دو مزرعه بیست و چهار خانوار است از هراتی و نیشابوری سکنه دارد. دو رشته قنات دارد، زراعت و باغات این دو قریه مشروب می‌شود.

هوایش معتدل است.» این روستا، که اهالی بیشتر آن را «کَلْته بوقه» می‌خوانده اند، پس از انقلاب اسلامی، «شهرک قدس» نام گذاری شده و گرچه در شمال کال چایش و حاشیه شهر و سمت شمال صدمتری در محل میدان ابوطالب قرار گرفته، عملا در دهه ۸۰ جزو شهر مشهد شده و زیر نظر شهرداری منطقه ۲ اداره می‏ شود و حدود ۲۵۰ خانوار که بیشترشان کُرد خراسان هستند، در آن ساکن هستند.

نمایی از شهرک قدس

از فلکه آب تا بیت المقدس

میدان بیت المقدس هم اگرچه نامش را پس از انقلاب گرفته است ایجادش به سال ۱۳۲۰ خورشیدی و روزگار اشغال شهر به دست متفقین بر‌ می‌گردد. در واقع این حدود که بخشی از اراضی محله عیدگاه بوده، پس از این تاریخ به فلکه آب مشهور می‌شود. ماجرا از این قرار است که سربازان و افسران روس وقتی می‌فهمند قرار است برای مدت زیادی در مشهد باقی بمانند، تلاش می‌کنند امکاناتی برای زندگی غیر نظامی خود فراهم کنند و سبزی کاری یکی ازاقدامات آن‌ها بود.

آن‌ها برای این کار، ابتدا گل و گیاه چند میدان را کنده، در آن برای خود گوجه فرنگی و بادمجان و سبزیجات می‌کارند. در گام دوم، چون ثمر دادن این محصولات نیاز به آب داشته است، آنان در دو جای مشهد چاهی حفر می‌کنند و با موتور بخار و پمپ، آب بیرون می‌کشند.

روس‌ها همچنین شیر و فلکه‌ای هم برای برداشت آب در این میدان‌ها نصب می‌کنند که یکی از این دو چاه، جلو هنگ پیاده مشهد و دیگری در میدان فردوسی خیابان تهران قرار گرفته بود که سقا‌های مشهدی هم از آن برای خانه‌های مردم آب می‌بردند؛ به همین دلیل آن میدان به مرور در میان مردم به «فلکه آب» شهره شد.

چندی بعد، اما فلکه آب هم نامش را روی نقشه به «دقیقی» داد که برگرفته از نام دقیقی توسی، شاعر قرن چهارم هجری، بوده است. گویا این میدان تا پیروزی انقلاب به این نام خوانده می‌شده، اما پس از این و تا هنوز «بیت المقدس» نامیده می‌شود.

نمایی از فلکه آب (بیت المقدس) / سال ۱۳۴۵ خورشیدی